Türkiye’de Yenilebilir Yabani ve Kültür Allium Türlerinin Süs Bitkisi Olarak Kullanım Potansiyeli

Yıl 2025, Cilt: 54 Sayı: Özel Sayı 1, 469 - 476, 25.03.2025

Gülay Beşirli , Ali Ramazan Alan , Fevziye Çelebi Toprak , İbrahim Sönmez , Ebrar Güner , Rabia Okumuş

https://doi.org/10.53471/bahce.1617064

Öz

Allium cinsi, 750’den fazla türü içeren geniş bir bitki grubudur ve gıda, tıbbi ve süs amaçlı kullanımda önemli bir yere sahiptir. Türkiye, birçok Allium türünün gen merkezi olup, ülkenin farklı bölgelerinde doğal olarak yetişen ya da kültüre alınarak üretilen çok sayıda tür bulunmaktadır. Başlıca ürünler arasında soğan (A.cepa L.) ve pırasa (A.ampeloprasum var. porrum L.) yer almaktadır. Fil sarımsağı (A.ampeloprasum var. holmense), yaygın olarak yetiştirilmese de yenilebilir başları ve süs bitkisi olarak kullanılabilen çiçekleriyle dikkat çekmektedir. Kaya sarımsağı (A.macrochaetum Boiss. & Hausskn.) ve Tunceli sarımsağı (A.tuncelianum Kollman, Özhatay, Mathew, Şiraneci), genellikle doğal ortamlarından toplanmakta veya küçük ev bahçelerinde yetiştirilmektedir. Sirmo (A.vineale L.) ise özellikle otlu peynir üretimi için doğadan toplanmaktadır. Bu çalışmada, incelenen türlerin çiçek sap uzunluğu, umbel çapı, umbel yüksekliği, umbeldeki çiçek tomurcuğu sayısı ve tohum kalite özellikleri değerlendirilmiştir. Türlerin çiçek sap uzunluklarının 79.5-146.15 cm, umbeldeki çiçek tomurcuğu sayısının 29.90-2992.20, umbel genişliklerinin 4.52-15.74 cm ve umbel uzunluklarının ise 4.65-12.83 cm arasında değiştiği tespit edilmiştir. Tohum ile çoğaltılan türlerde 1000 tohum ağırlığı 2.39-3.87 g, 1 gramdaki tohum sayısı 235-458 adet ve çimlenme oranı %72-100 arasında değişim göstermektedir. Bu türlerin, gıda olarak kullanılmalarının yanı sıra çekici çiçek renkleriyle (beyaz, pembe, lila ve mor) süs bitkisi olarak da değerlendirilme potansiyeline sahip olduğu gözlemlenmiştir. Özellikle kentsel tarım kavramının giderek önem kazandığı Türkiye ve dünyada, bu türler hem estetik hem de işlevsel açıdan değerli bir alternatif sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Allium, peyzaj, süs bitkisi, saksılanmış bitki

Proje Numarası

TAGEM/TBAD/Ü/18/A7/P9/766

Potential Use of Wild and Cultivated Edible Allium spp. as Ornamentals in Türkiye

Öz

The genus Allium consists of more than 750 species. There are many edible wild and cultivated Allium species used for food, medicinal and ornamental purposes. Türkiye is considered as one of the center of origin of many Allium species. There are also many wild Allium species that are cultivated in different parts of the country or grow naturally. Onion (Allium cepa L.) and leek (Allium ampeloprasum var. porrum L.) are the main crops grown in large fields and gardens. Although not very common, Elephant garlic (A.ampeloprasum var. holmense) is grown for its garlic-like heads and an ornamental plant. Rock garlic (Allium macrochaetum Boiss. & Hausskn.) and Tunceli garlic (A.tuncelianum Kollman, Özhatay, Mathew, Şiraneci) are either collected from their natural habitats or grown in small home gardens. Sirmo (A.vineale L.) is generally collected from nature for use in herbed cheese production. In this study; flower stem length, umbel width, umbel height, number of flower buds in the umbel and seed quality characteristics of the species in question were determined. According to the species, the flower stem length was determined as 79.5-146.15 cm, the number of flowers in the umbel was 29.90-2992.20, the umbel width was 4.52-15.74 cm, and the umbel length was 4.65-12.83 cm. The characteristics of 1000 grain weight (2.39-3.87 g), number of seeds in 1 g (235-458) and germination rate (72-100%) differed depending on the species examined. In addition to being used as food, it has been observed that these species may have significant potential as ornamental plants in Türkiye and the world, where the concept of urban agriculture has become widespread with their white, pink, lilac and purple flower colors.

Anahtar Kelimeler

Allium, landscape, ornamental, potted plant

Proje Numarası

TAGEM/TBAD/Ü/18/A7/P9/766

Kaynakça

• Hanelt, P. 1990. Taxonomy, evolution, and history. In: Rabinowitch, H.D. and Brewster, J.L. (eds) Onions and Allied Crops, Vol.1. Botany, Physiology, and Genetics. CRC Press, Boca Raton, Florida, pp:1-26.
• Koyuncu, M., Özhatay, N., Koçyiğit Avcı, M., Ekşi Bona G. 2023. Allium. Şu eserde: Güner, A., Kandemir, A., Menemen, Y., Yıldırım, H., Aslan, S., Çimen, A.Ö., Güner, I., Bona, G.E., Gökmen, F.Ş. (Edit.). Resimli Türkiye florası 3b:66-619. ANG Vakfı Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi, İstanbul.
• Etoh, T., 1985. Studies on the sterility in garlic (Allium sativum L.). Memoirs of the Faculty of Agriculture, Kagoshima University March, 1985, XXI (Whole Number 30), ISSN 0453-0853, MAKUA 6:77-132.
• Brewster, J.L. 1994. Onions and other vegetable Alliums. Horticulture Research International, ISBN 0 85195 753 2, Wellesbourne, Warwick, CV 35, 9EF, UK.
• Etoh, T., Simon, P.W. 2002. Diversity, fertility and seed production of garlic. in: Rabinowitch H.D. & Currah L. (eds) Allium Crop Science Recent Advances. CABI Publishing, Wallingford, UK, pp:101-117.
• Friesen N., Fritsch R.M., Blattner F.R. 2006. Phylogeny and new intrageneric classification of Allium L. (Alliaceae) based on nuclear ribosomal DNA ITS sequences. Aliso, 22:372-395.
• Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., Babaç, M.T. Edit., 2012. Türkiye bitkileri listesi (Damarlı bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği, İstanbul.
• Özhatay, N., Koyuncu, M., Koçyiğit, M., Kaya, E. 2014. Allium aksekiense ve Allium kayae (sect. Allium) two new species from South Anatolia. Şu eserde: Kaya, E. (ed.). Türkiye Geofitleri, 3:507-512. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yayın No:96, Yalova.
• Jones, H.A., Mann, L.K., 1963. Onions and their allies, 285, Leonard Hill, London.
• Yazıcıoğlu, E., Alpınar, K. 1993. Trabzon’un tıbbi ve yenen bitkileri hakkında bir araştırma. Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 1:89-98.
• Tapiero, H., Townsend, D., Tew, K., 2004. Organosulfur compounds from Alliaceae in The Prevention of Human Pathologies. Biomed Pharmacother, 58:183-193.
• Lanzotti, V., 2006. The analysis of onion and garlic. Journal of Chromatography A, 1112:3-22.
• Sehitoglu, M.H., Yarali Karakan, F., Kizilkaya, B., Öztopuz, R.O., Gülcin, I., 2018. Investigation of antioxidant properties and bioactive composition of Allium tuncelianum ((Kollman) Ozhatay, Matthew & Siraneci) and Allium sativum L. Journal of the Institute of Science and Technology, 8:213-221.
• Besirli, G., Yarali Karakan, F., Sonmez, İ., Ergun Çetin, B., Erol, U.H., Taner Kantoglu Y., Kunter, B., 2022. Characterization of mutant garlic genotypes based on volatile sulfur compounds and mineral content. Journal of Elementology 27(3).
• Pandey, P., Khan, F., Alshammari, N., Saeed, A., Aqil, F., Saeed, M., 2023. Updates on the anticancer potential of garlic organosulfur compounds and their nano formulations: Plant therapeutics in cancer management. Front Pharmacol. 2023 Mar 20; 14:1154034, doi:10.3389/fphar.2023.1154034. PMID: 37021043; PMCID: PMC10067574.
• Čepulienė, V., Juškevičienė, D., Viškelis, J., Morkeliūnė, A., Karklelienė, R., 2024. Biological diversity and nutritional ımportance of allium perennial vegetable species. Sustainability, 16:7931. https://doi.org/10.3390/su16187931.
• Beşirli, G., 2024. Evaluation of Turkish shallot genetic resources for morphological, biochemical and sensory properties. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 48(4), Article 12. https://doi.org/10.55730/1300-011x.3206, Available at: https://journals.tubitak.gov.tr/ agriculture/vol48/iss4/12.
• FAOSTAT, 2023. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistics [online]. http://www.fao.org/faostat/en/#data/ (Erişim Tarihi: 08 Eylül 2024).
• TÜİK, 2023. Bitkisel üretim istatistikleri, soğan, sarımsak, pırasa üretim verileri. https://biruni.tuik. gov.tr/medas/?kn=92andlocale=tr (Erişim Tarihi: 17.08.2024).
• World Population Review, 2022. https://worldpopulationreview.com/country-rankings/garlic-production-by-country (Erişim Tarihi: 15.10.2024).
• Kaya, E., 2014. Türkiye geofitleri. 1:333-337, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yayın No:96, ISBN:978-605-4672-88-2, Yalova.
• Karagüzel, Ö., 2002. Using as ornamental plants of Alliums species. Horticultural Studies (Hortis), 19:16-19.
• Fritsch, M.R., 2015. Checklist of ornamental Allium species and cultivars currently offered in the trade, https://www.researchgate.net/ publication/312948238.
• Öztürk, İ., Deneri, E.Z., Cüceloğlu, G., 2023. Yerel yönetimlerin su planlamasında iklim değişiminin rolü. doi:10.53478/tuba.978-625-8352-56-6.ch09.
• McLain, R., Poe, M., Hurley, P.T., Lecompte-Mastenbrook, J., Emery, M.R., 2012. Producing edible landscapes in Seattle’s urban forest, Urban Forestry & Urban Greening 11(2):187-194, doi:10.1016/j.ufug.2011.12.002.
• Çelik, F., 2017. The importance of edible landscape in the cities, Turkish Journal of Agriculture-Food Science and Technology, 5(2):118-124.
• Beşirli, G., 2005. Organik sebze üretimi (ekim nöbeti, ürün sıralaması ve birlikte üretim sistemleri). Kent Tarımı Dergisi, 2:33-38, İstanbul.
• Soyer, D. 2023. Agroekoloji. https://altiparmak hukuk.org/blog/bilgi-notu-2023-02-agroekoloji-85 (Erişim Tarihi: 12.09.2024).
• Çelebi-Toprak, F., Alan, T., Alan, A.R., 2021. Pırasa ıslahı. s:133-175. Sebze ıslahı Cilt 4, Alloideae (Soğangiller). (Editörler: Abak, K., Balkaya, A., Ellialtıoğlu, Ş.Ş., Düzyaman, E.).
• Fritsch, R.M., Friesen, N. 2002. Evolution, domestication and taxonomy, In Allium Crop Science: Recent Advances; Rabinowitch, H.D., Currah, L. (Editors). CABI. Wallingford, UK, pp:5-30. https://doi.org/10.1079/9780851995106,0005.
• Yanmaz, R., Beşirli, G., Uzun, Y., Yazar, E., Kantoğlu, Y., Alper, A., Ermiş, S., 2006. Tunceli sarımsağını (Allium tuncelianum (Kollman) Ozhatay, Matthew, Siraneci) kültüre alma çalışmaları. 6. Sebze Tarımı Sempozyumu, s:29-33, 19-22 Eylül 2006, Kahramanmaraş.
• Çakmakcı, Ö., Şensoy, S., Alan, A.R., Erdinç, Ç., 2021. Morphological characterization of A.vineale. Yuzuncu Yıl University Journal of Agricultural Sciences, 31(4):1001-1010. https://doi.org/10.29133/yyutbd.1002453.
• Alp, Ş., Koyuncu, M., Aşur F., 2006 Üç Allium türü; Allium hirtifolium, Allium kharputense ve Allium scabriscapum’un süs bitkisi olarak kullanılabilirliği üzerine bir araştırma. 3. Ulusal Süs Bitkileri Kongresi, s:154-160, İzmir.
• Aşur, F., Çığ A., Alp Ş., Türkoğlu N., 2010. Peyzaj düzenlemelerinde süs bitkisi olarak kullanılabilen bazı sebzeler. 8. Sebze Tarımı Sempozyumu, s:636-640, Van.
• Alp, Ş., Türkoğlu N., Çığ A., Aşur F., Bekiroğlu M.S., 2010. Dekoratif sebze bahçelerinin tasarımı ve önemi. 8. Sebze Tarımı Sempozyumu, s:641-647, Van.
• Alp, Ş., Ammerlaan A., Ellialtıoğlu Ş., 2013. Süs bitkileri ıslahında yeni bir yaklaşım: yenilebilirlik. 5. Süs Bitkileri Kongresi, 6-9 Mayıs, Yalova.
• Beşirli, G., Sönmez, İ., Aras, V., 2013. Süs bitkisi olma potansiyeli olan sebzeler. 5. Süs Bitkileri Kongresi, s:928-932, 6-9 Mayıs, Yalova