The Use of Riwāyah in the Tafsīr of Niẓām al-Dīn al-Nīsābūrī

Yıl 2025, Sayı: 22, 55 - 88, 23.12.2025

Bilal Ercan

Öz

This study examines how Niẓām al-Dīn Ḥasan b. Muḥammad al-Nīsābūrī (d. 730/1329 [?]) transfers the potential offered by transmitted (riwāyah-based) sources into his exegetical work Gharāʾib al-Qurʾān. As a scholar of the so-called Renewal Period, who appears to have adopted the methodological outlook of the scholarly milieu of his time—marked by an inclination toward critical examination—this research aims to uncover his stance within the domain of transmitted reports, which is traditionally less open to rational inquiry compared to other exegetical fields. To achieve this, the method by which Garāʾib utilizes material drawn from the primary sources of tafsīr was identified through a survey of Garāʾib, at times by comparing it with its sources. Within this framework, the extent to which the reports on the occasions of revelation (asbāb al-nuzūl) and the Meccan or Medinan classification of surahs contribute to the understanding of the Qur'an was examined, along with the exegete's affirmative, evaluative, and critical attitudes toward these reports; it was observed that the exegete reflects all of these attitudes depending on the context. The research also seeks to elucidate the value and intended function of reports concerning sīrah and the history of the prophets within the broader context of historiography in tafsīr. In this regard, special attention is given to the issue of Isrāʾīliyyāt particularly in relation to prophetic history. It is observed that the exegete neither wholly endorses nor entirely rejects these narratives; however, theological sensitivities—especially the doctrine of ʿismah (infallibility)—and concerns regarding functional relevance in tafsīr were found to be influential. Moreover, the study endeavors to highlight the contributions of transmitted materials to the linguistic and philological explanation of Qur’anic expressions. From the exegete’s perspective, such contributions sometimes serve to narrow, but at other times to broaden, the semantic range of the text.

Anahtar Kelimeler

Niẓām al-Dīn al-Nīsābūrī , Gharāʾib , tafsīr , riwāyah.

Nizâmeddîn en-Nîsâbûrî’nin Tefsirinde Rivayet Kullanımı

Öz

Bu araştırmada Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed en-Nîsâbûrî’nin (ö. 730/1329 [?]) rivayet kaynaklarının sunduğu imkânı Garâibü’l-Kur’ân adlı tefsir çalışmasına taşıma biçimi konu edildi. Tahkik tavrının benimsendiği Yenilenme Dönemi’nin bir bilgini olarak dönem ilmiyesinin yöntem anlayışını benimsemiş görünen Nîsâbûrî’nin tefsirin diğer alanlarına göre akıl yürütmeye nispeten daha kapalı duran rivayet alanında nasıl bir tavra sahip olduğunu açığa çıkarmak hedeflendi. Bunu gerçekleştirebilmek için tefsirin temel rivayet kaynaklarından devşirdiği malzemeyi kullanma biçimi, yer yer kaynaklarıyla da mukayese edilerek Garâib’in taranması yoluyla tespit edildi. Bu bağlamda Esbâbü’n-nüzûl ve sûrelerin Mekkî-Medenî oluşlarına dair rivayetlerin Kur’ân’ın anlaşılmasına ne ölçüde hizmet ettiği, müfessirin bu rivayetler karşısında olumlayıcı, değerlendirici ve eleştirel tavırları eşliğinde irdelendi ve müfessirin rivayet malzemesi karşısında yerine göre tüm bu tavırları yansıttığı görüldü. Tefsirin genel tarih yazıcılığı bağlamında siyer ve peygamberler tarihine dair rivayetlerin taşıdığı kıymet ve tefsire taşınma amacı belirgin kılınmaya çalışıldı. Bu noktada özellikle de peygamberler tarihiyle ilgili gündeme gelen israiliyat konusunda müfessirin lehte yahut aleyhte bir pozisyonu üstlenmediği, ama ismet başta olmak üzere kelâmî hassasiyetler ile tefsirde işlevselliğe dönük kaygılarının bu noktada devrede olduğu saptandı. Öte yandan rivayet malzemesinin, ifadelerin dilbilimsel izahına dönük katkıları açığa çıkarılmaya çalışıldı. Müfessir zaviyesinden bu katkının, bazen anlamı sınırlandırıcı ama bazen de genişletici bir fonksiyon icra ettiği görüldü.

Anahtar Kelimeler

Nizâmeddîn en-Nîsâbûrî , Garâib , tefsir , rivayet.

Kaynakça

• Aga Büzürg-i Tahrânî, Muhammed Muhsin Emin. Tahrânî, ez-Zeria ila tasanifi'ş-Şia. 25 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edva, 1403/1983.
• el-‘Ak, Hâlid Abdurrahman. Teshîlü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti esbâbi’n-nüzûl. Beyrût: Dârü’l-Mâ‘rife, 2003.
• Albayrak, Halis, “Mübhematü’l-Kur’ân İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Yeri”. AÜİFD, XXXII (1992), 155-182.
• el-Âmilî, Muhsin el-Emin Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdilkerim. A'yanü'ş-Şia. nşr. Hasan el-Emin. 12 Cilt. Beyrut: Dârü't-Tearuf li'l-Matbuat, 1403/1983.
• Aydınlı, Abdullah. “Muhtelifü’l-Hadis”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Şubat 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhteliful-hadis.
• Baga, Elif. eş-Şemsiyye fi'l-hisab = Hesap biliminde kılavuz (inceleme-çeviri-eleştirmeli metin). İstanbul: TYEKB, 2020.
• Begavî, Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-tenzî fî tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr. 8 Cilt. Riyad: Darü Taybe, 1997/1412, I- VIII.
• Birışık, Abdülhamit-Abdülhâdî Muhammed, Hüseyin. “Mübhematü’l-Kur’ân”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 23 Mayıs 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/mubhematul-kuran
• Cellad, M. Zeki. en-Nîsâbûriyyu ve menhecühu fi’t-tefsir. Amman: Darü’l-Fikr, 2000/1421.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. nşr. M. Abdurrahmân Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2012.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed Seyyid Şerif. Şerhü’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi, trc. Ömer Türker. İstanbul: TYEKB, 1. Basım, 2015.
• Coşkun, Muhammed. “Müteahhirun Dönemi Ulûm-i İslamiyye Formasyonunun Osmanlı Tefsir Geleneğindeki İzsürümü: XVIII. yy. Envaru't-tenzil Haşiyelerinde Tahkik Tavrı”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed. M. Taha Boyalık-Harun Abacı. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Çakan, İsmail Lütfü, “Câmiü’l-usûl li ehâdîsi’r-resûl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 9 Temmuz 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/camiul-usul-li-ehadisir-resul
• Çiçek, Mehmet. Geçmiş ve günümüz algısında Kur’ân (Molla Fenari ve Fazlur Rahman örneği). İstanbul: Yedirenk, 2012.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV, 2010.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tefsirinde Farklı Yorumlar. İstanbul: İFAV, 2022.
• Demirci, Muhsin, “Esbâbu’n-Nüzulün Kur’ân Tefsirindeki Yeri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994), 7-25.
• Ebû Zeyd, Nasr Hamid. İşkaliyyatü’l-kırâa ve âliyyetü’t-tevil. Mağrib: ed-Darü’l-Beyza, 2005.
• Edirnevî, Ahmed b. Mahmûd. Tabakatü’l-Müfessirîn. nşr. Süleyman b. Salih el-Hizzî. Suudî Arabistan: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997/1417.
• Gündüz, Ahmet, “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzûl’ün Müsbet ve Menfi Etkisi”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi cilt: XVIII/1 (2016), 93-113.
• Hânsârî, Muhammed Bakır b. Zeynelabidin b. Cafer el-Musevî. Ravzatü'l-cennât fî ahvâli'l-ulemâ ve's-sâdât. nşr. Esedullah İsmailiyyan. 8 Cilt. Kum: Mektebetü’l-İsmailiyyan, 1390.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zünûn. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrailiyat Eleştirisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2018.
• Koç, Akif. “Tefsirde Keyfiliğin Çaresi: Tefsir Rivayetleri”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar. ed. M. Akif Koç-İsmail Albayrak. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984,
• İbn Atiyye, Abdulhak b. Gâlib. el-Muharrarü’l-vecîzfî tefsiri’l-kitâbi’l-‘azîz. nşr. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1984.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddin Ahmed el-Harrânî. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. nşr. Adnân Zerzûr. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. nşr. Seyyid. b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mennâ‘u’l-Kattân. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• en-Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec. Garâibü’l-Kur’ân ve Regâibü’l-Furkân. nşr. Zekeriyya Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015.
• Onat, Hasan. “İslam Bilimleri ve Yöntemi Açısından Tarihin Anlam ve Önemi”. Kur’ân ve İslâmî İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi. ed. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu, 2013.
• Öz, Mustafa. “Muhakkime-i Ûlâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Temmuz 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhakkime-i-ula
• er-Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1981/1401.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Ḳur’ân. nşr. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dârü’t-tefsîr, 1436/2015.
• Serinsu, Ahmet Nedim. “Kur’ân-ı Kerim’in Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’e Yeni Bir Yaklaşım,”. 1. Kur’ân Sempozyumu: Tebliğler, Müzakereler: 1-3 Nisan 1994, 1994, 189-202
• Serkis, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ ed-Dımaşk. Mu‘cemü matbûâti’l-Arabiyye ve’l-muarrebe, 2 Cilt. yy.: 1928.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Şuayb Arnaut. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle Nâşirun, 2011/1432.
• Süyûtî, Celâleddin. Müfhimâtü’l-Kur’ân fî mübhemâti’l-Ḳurʾân. nşr. İyaz Halid el-Tabbâ‘. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1986/1406.
• Süyûtî, Celâleddin. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakati’l-lugaviyyin ve’n-nuhât. nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1-2.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerî‘a. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. 6 Cilt. Riyâd: Dârü İbn Affân, 1997.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa. el-İ‘tisâm. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. yy.: Mektebetü’t-Tevhîd, ty. Taberî, Muhammed b. Cafer. Câmi‘ü’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Mekke: Darü’t-Terbiye ve’t-Türas.
• Turgut, Ali. “Nizâmeddin en-Nîsâbûrî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Haziran 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/nizameddin-en-nisaburi.
• Vâhidî, Ebü’l- Hasen Ali b. Ahmed. et-Tefsîru’l-basît, nşr. Heyet. 25 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuh. nşr. Abdulcelil Abduh Şelebî. 5cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Cârullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakāikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyuni'l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabî, 1407.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Ahmed Îsa el-Masarravî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’t-Turâs, ty.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud. el- A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 2002.