Genetik Müdahale Kapsamında Biyoteknolojinin Yeni Ürünü CRISPR-Cas9 Tekniği, Etik ve Fıkhî Yansımaları

Yıl 2025, Sayı: 22, 165 - 201, 23.12.2025

Muhammed Key

Öz

Genom düzenleme teknolojileri sayesinde organizmaların genomları değiştirilerek kalite, verimlilik ve istenilen niteliklerin kazandırılması sağlanmaktadır. Son çıkan biyoteknoloji ürünü CRISPR-Cas9 tekniği ise genom düzenleme alanında yeni bir çağ başlatmıştır. CRISPR-Cas9 tekniği etkinliği, verimliliği, kolay kullanımı ve ucuz maliyeti sebebiyle önceki genom düzenleme tekniklerine nazaran üstünlük sağlamıştır. Ayrıca CRISPR-Cas9 ile insan genomuna müdahale sıradan hale gelmiştir. Bu bakımdan biyoteknoloji ürünü CRISPR-Cas9 ile genetik kaynaklı hastalıkların teşhis edilmesine, önlenmesine, mutasyonların giderilmesine ve hastalıkların tedavi edilmesine imkân tanınmıştır. Aynı zamanda geliştirme, kapasite artırımı gibi kullanımlara da kapı aralanmıştır. CRISPR-Cas9 aracılığıyla genom düzenleme somatik ve germ hattına yönelik uygulanabilmektedir. Ancak bu teknoloji için hedef DNA ile sekanslanamaması, DNA’nın yanlış yerden kesilmesi, mutasyonlara sebebiyet vermesi ve mozaikliğin görülmesi gibi klinik engellerle de karşılaşılmıştır. İster engeller aşılmış olsun ister aşılmamış olsun genom düzenlemenin insan genomu üzerinde kullanımının yaratıcı rolünün üstlenilmesi, fıtratın değiştirilmesi, insanın onuruna halel getirilmesi, doğaya zarar verilmesi, tasarım bebek fikri ve neslin bozulma tehlikesi gibi sakıncaları da bulunmaktadır. Dolayısıyla genom düzenleme teknolojilerinden CRISPR-Cas9’un faydalı ve zararlı yönlerini ortaya koymak, etik ve fıkhi açıdan yol açacağı sakıncalara ışık tutmak çalışmamızın başlıca amacını ortaya koymaktadır. Diğer taraftan CRISPR’ın tedavi yönüne değinilmiş olup gelecekteki kullanım alanlarına ışık tutulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , CRISPR-Cas9 , Genom Düzenleme , Germline , Somatik , Tasarım Bebek

CRISPR-Cas9 Technıque, a New Product of Biotechnology in The Scope of Genetic Intervention, Its Ethıcal and Jurisprudent Reflections

Öz

Genome editing technologies allow organisms to gain quality, efficiency, and desired characteristics by modifying their genomes. The latest biotechnology product, CRISPR-Cas9, has ushered in a new era in genome editing. CRISPR-Cas9 has outperformed previous genome editing techniques due to its effectiveness, efficiency, ease of use, and low cost. Furthermore, CRISPR-Cas9 has made human genome manipulation commonplace. This biotechnology product, CRISPR-Cas9, has enabled the diagnosis, prevention, mutation elimination, and treatment of genetically determined diseases. It has also opened the door to potential development and capacity building applications. CRISPR-Cas9-based genome editing can be applied to both somatic and germline systems. However, despite its numerous benefits, this technology has encountered clinical obstacles such as inability to sequence target DNA, incorrect DNA cutting, the potential for mutations, and the emergence of mosaicism. Whether obstacles have been overcome or not, the creative role of genome editing in the human genome carries its drawbacks, such as altering human nature, violating human dignity, harming nature, the idea of designer babies, and the threat of extinction. Therefore, the primary objective of our study is to reveal the beneficial and harmful aspects of CRISPR-Cas9, a genome editing technology, and to shed light on its ethical and legal implications. Furthermore, the therapeutic potential of CRISPR is addressed, and its potential future applications are explored.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , CRISPR-Cas9 , Genome Editing , Germline , Somatic , Designer Baby

كريسرب كاس٩منتج جديد في مجال التكنولوجيا الحيوية، وانعكاساته الأخلاقية والقانونية

Öz

تُمكّن تقنيات تحرير الجينوم الكائنات الحية من اكتساب الجودة والكفاءة والخصائص المرغوبة من خلال تعديل جينوماتها. وقد دشّن أحدث منتج للتكنولوجيا الحيوية، كريسبر-كاس9، حقبة جديدة في مجال تحرير الجينوم. وقد تفوّق كريسبر-كاس9 على تقنيات تحرير الجينوم السابقة بفضل فعاليته وكفاءته وسهولة استخدامه وتكلفته المنخفضة. علاوة على ذلك، جعل كريسبر-كاس9 التلاعب بالجينوم البشري أمرًا شائعًا. وقد مكّن هذا المنتج التكنولوجي الحيوي، كريسبر-كاس9، من تشخيص الأمراض المحددة وراثيًا والوقاية منها، وإزالة الطفرات، وعلاج الأمراض. كما فتح الباب أمام تطبيقات محتملة للتطوير وبناء القدرات. ويمكن تطبيق تحرير الجينوم القائم على كريسبر-كاس9 على كل من الأنظمة الجسدية والخلايا الجرثومية. ومع ذلك، واجهت هذه التقنية عقبات سريرية مثل عدم القدرة على تسلسل الحمض النووي المستهدف، وقطع الحمض النووي بشكل غير صحيح، واحتمال حدوث الطفرات، وظهور الفسيفساء الجينية. سواء تم التغلب على العقبات أم لا، فإن الدور الإبداعي لتحرير الجينوم في الجينوم البشري يحمل في طياته عيوبًا، مثل تغيير الطبيعة البشرية، وانتهاك كرامة الإنسان، والإضرار بالطبيعة، وفكرة الأطفال المصممين وراثيًا، وخطر الانقراض. لذلك، يتمثل الهدف الرئيسي من دراستنا في الكشف عن الجوانب الإيجابية والسلبية لتقنية تحرير الجينوم كريسبر-كاس9، وإلقاء الضوء على آثارها الأخلاقية والقانونية. علاوة على ذلك، يتم التطرق إلى الإمكانات العلاجية لتقنية ، واستكشاف تطبيقاتها المستقبلية المحتملة.

Anahtar Kelimeler

الشريعة الإسلامية، كريسبر-كاس9، تعديل الجينوم، الخلايا الجرثومية، الجسمية، الطفل المصمم

Kaynakça

• Acar, Nureddin Muhtar. Mecelle Kaidelerini Anlamak. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Ahmet Yaman. “Klonlama Ya Da Genetik Kopyalamaya İslam Hukuku Açısından Bir Yaklaşım”. Diyanet İlmî Dergi 34/2 (1998), 21-41.
• Akbudak, M. Aydın - Kontbay, Kübra. “Yeni Nesil Genom Düzenleme Teknikleri: ZFN, TALEN, CRISPR’lar ve Bitkilerde Kullanımı”. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi 26/1 (29 Haziran 2017), 111-126. https://doi.org/10.21566/tarbitderg.323614
• Allhoff, Fritz vd. “Ethics of Human Enhancement: 25 Questions & Answers”. Studies in Ethics, Law, and Technology 4/1 (10 Şubat 2010), 20121004. https://doi.org/10.2202/1941-6008.1110
• Arvas, Serhat. Dijital İşgal ve Transhümanizm. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 5. Basım, 2023.
• Aydar, Hidayet. Genetik Şifre kopyalama ve Kur’an. İstanbul: Elif Yayınları, 2003.
• Aydın, Aslışah. İslam Hukukunda Cenine Genetik Müdahale. Bilecik Şeyh Edebâli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2025.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Genetik Kopyalama Ekseninde Bilimsel Gelişmelere Ahlaki Bir Yaklaşım”. Atatürk Üniversitesi İlahiyatFakültesi Dergisi 14 (1999), 140-168.
• Aydın, İsmail Hakkı. İnsan 3. 0 Yeni İnsan Arketip. İstanbul: Girdap Kitap, 1. Basım, 2021.
• Barış, Maide. Umut ve Kaygı Arasında Genetik Müdahale Biyoetik Bir Çözümleme. Betim, 2022.
• Bölükbaşı, Hatice Nur. İnsan Genomuna Müdahalenin Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi. Ankara: Sosyal Bilimler Enstiitüsü, Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Brokowski, Carolyn - Adli, Mazhar. “CRISPR ethics: moral considerations for applications of a powerful tool”. Journal of molecular biology 431/1 (04 Ocak 2019), 88-101. https://doi.org/10.1016/j.jmb.2018.05.044
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Carey, Nessa. Yaşamın Şifresini Değiştirmek. çev. Elanur Yılmaz. İstanbul: Say Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Cohen, Daniel. Umudun Genleri. İstanbul: Kesit Yayıncılık, ts.
• Coşkunpınar, Ender M. Tıbbi Biyoloji ve Genetik. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• Çağrı Zeybek Ünsal. Biyotıpta Gelişen Teknolojilerdeki Etik Ve İnsan Hakları Sorunları. Sağlık Bilimleri Enstitüsü: Hacettepe Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Doudna, Jennıfer A. - Sternberg, Samuel H. Yaratılıştaki Çatlak Gen Düzenlenmenin Evrime Hükmeden İnanılmaz Gücü. çev. Mehmet Doğan. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 3. Basım, 2022.
• Duru, Tuğba. İslâm Hukukunda Cenine Müdahale. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. ed. Şuʿayb el-ʾArnaʾût. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Ekşi, Ahmet. “İslam Hukuku Açısından Doğum Öncesi Cinsiyet Seçimi”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 28 (30 Aralık 2013), 85-118.
• Fogleman, Sarah vd. “CRISPR/Cas9 and mitochondrial gene replacement therapy: promising techniques and ethical considerations”. American Journal of Stem Cells 5/2 (20 Ağustos 2016), 39-52.
• Ghaly, M. “Islamic Ethical Perspectives on Human Genome Editing”. Issues in Science and Technology 35/3 (2019), 45-48.
• Gibson, Grek. Son Sözü Genom Söyler. çev. Ergi Deniz Özsoy. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
• Gordon, Jon W. “Micromanipulation of Gametes and Embryos May Be a Risk for Human Germ-Line Gene Transfer”. Fertility and Sterility 78/3 (01 Eylül 2002), 455-459. https://doi.org/10.1016/S0015-0282(02)03289-2
• Gök, Zehra Gün - Tunalı, Beste Çağdaş. “CRISPR-Cas İmmün Sisteminin Biyolojisi, Mekanizması ve Kullanım Alanları”. Uluslararası Mühendislik Araştırma ve Geliştirme Dergisi 8/2 (15 Haziran 2016), 11-21. https://doi.org/10.29137/umagd.346148
• Görgülü, Ülfet. “Fıkhi Perspektiften Genom Düzenlenmesi: CRISPR-Cas9 Sistemi: Cesur Yeni Dünya mı, “Dünyanın Ekseninden Çıkması" mı?” 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Özcan Güngör. 819-825. Ankara: Sageya Yayncılık, 2019. https://avesis.hacibayram.edu.tr/yayin/c790bbe0-833d-412b-9d25-c60ffdb16805/fikhi-perspektiften-genom-duzenlenmesi-crispr-cas9-sistemi-cesur-yeni-dunya-mi-dunyanin-ekseninden-cikmasi-mi
• Görgülü, Ülfet. İnsan Genomuna Müdahale Etik Tartışmalar- Fıkhi Yaklaşımlar. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Görgülü, Ülfet. “Transhümanizmin İyi Yaşam İdeali ve İnsan Geliştirme Hayali”. Yeni Gölgeler: Dijital Evren, Yapay Zeka, Transhümanizm. ed. Mustafa Çuhadar. 133-139. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Gültekin, Mücahit. “Biyoteknoloji Çağında Makine ve İnsan”. Yeni Gölgeler: Dijital Evren, Yapay Zeka, Transhümanizm. ed. Mustafa Çuhadar. 155-163. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Hâdimi, Nureddin b. Muhtâr el-. el-Ahlâkiyyâti’ş-şer’iyyeti ve’d-davâbıtu’l-ahlâkiyyeti li’l-Jīnumi’l-beşeri. Beyrut: Mektebetü’r-Rüşd, 2006.
• Hayreddin Karaman, Mustafa Çağırıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Hofmann, Bjørn. “Limits to Human Enhancement: Nature, Disease, Therapy or Betterment?” BMC Medical Ethics 18/1 (10 Ekim 2017), 56. https://doi.org/10.1186/s12910-017-0215-8
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 06 Aralık 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/fitrat Isa, Noor Munirah vd. “Islamic Perspectives on CRISPR/Cas9-Mediated Human Germline Gene Editing: A Preliminary Discussion”. Science and Engineering Ethics 26/1 (Şubat 2020), 309-323. https://doi.org/10.1007/s11948-019-00098-z
• Ishii, Tetsuya. “Germ line genome editing in clinics: the approaches, objectives and global society”. Briefings in Functional Genomics 16/1 (27 Kasım 2015), 46. https://doi.org/10.1093/bfgp/elv053
• İnam, Ahmet. “Gen Teknolojisiyle Birlikte Yaşamayı Öğrenmek İçin Düşünme Hazırlıkları”. Bilim ve Teknik 393 (Ağustos 2000), 52-55.
• Judith L. Fridowic-keil. “Gene | Definition, Structure, Expression, & Facts | Britannica”. 12 Ekim 2025. Erişim 14 Ekim 2025. https://www.britannica.com/science/gene
• Karaçay, Bahri. Yaşamın Sırrı DNA. Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 7. Basım, 2020.
• Karadağî, Ali Muhyiddin - Muhammedî, Ali Yûsuf. Fıkhu’l-kadâyâ’t-tıbbiyyeti’l muâsıra. Beyrut: Dâru’l Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2006.
• Kartal Soysal, Esra. Gen Ötesi İnsan Sonrası. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Keil, Judith L. Fridovich. “Human Genome”. Encyclopedia Britannica, 01 Aralık 2025. https://www.britannica.com/science/human-genome
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-. Muhtasaru’l-Kudûrî. çev. Said Bektaş. el-Medinetü’l-Münevvere: Dâru’s-Sirâc, 3. Basım, 2016.
• Lanphier, Edward vd. “Don’t Edit the Human Germ Line”. Nature 519/7544 (Mart 2015), 410-411. https://doi.org/10.1038/519410a
• M. Cooper, Geoffrey - E. Hausman, Robert. Hücre: Moleküler Yaklaşım. ed. Meral Sakızlı - Neşe Atabey. çev. Nurten Akarsu. İzmir: İzmir Tıp Kitabevi, 3. Basım, 2006.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Daru iḥyâi’t-Türâsü’l-arabiyye, 1955.
• Nussbaum, Robert L.-Mclnnes - Roderick, R.-Willard. Thompson Thompson Tıbbi Genetik. çev. Mehmet Alikaşifoğlu. Ankara: Güneş Tıp Kitapevi, 2019.
• Ormond, Kelly E. vd. “The Clinical Application of Gene Editing: Ethical and Social Issues”. Personalized Medicine 16/4 (Temmuz 2019), 337-350. https://doi.org/10.2217/pme-2018-0155
• Osman, Muhammed Rafet. el-Mâddetü’l-virāsiyye: el-cînûm: kadâyâ fıkhīyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2009.
• Özmert Ergin, Sema - Yaman, Hilmi. “Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar Ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri”. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2/2 (01 Nisan 2013), 261-274.
• Ridley, Matt. Genom Bir Türün Otuz Üç Bölümlük Otobiyografisi. çev. Mehmet Doğan - Nıvart Taşçı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2010.
• Samsunlu, Elif Tuğçe. “GEN TERAPİSİNDE CRISPR-CAS9”. Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi 8/3 (30 Eylül 2021), 574-580. https://doi.org/10.34087/cbusbed.905029
• Sarıkaya, Berat. Genlere Müdahale-İlahi kader ilişkisi ve Doğurduğu Bazı Teolojik Problemler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstiitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Savulescu, Julian vd. “The moral imperative to continue gene editing research on human embryos”. Protein & Cell 6/7 (26 Haziran 2015), 476-479. https://doi.org/10.1007/s13238-015-0184-y
• Shen, Shengfu vd. “CRISPR as a Strong Gene Editing Tool”. BMB Reports 50/1 (31 Ocak 2017), 20-24. https://doi.org/10.5483/BMBRep.2017.50.1.128
• Sibbald, Barbara. “Death but one unintended consequence of gene-therapy trial”. CMAJ: Canadian Medical Association Journal 164/11 (29 Mayıs 2001), 1612.
• Soysal, Tamer. “Crispr Genom Düzenleme Teknolojileri: Patentlenebilirlikleri ve Covid-19 Salgınında Kullanımı”. Adalet Dergisi 66 (18 Mayıs 2021), 227-292.
• Sun, Bob Z. “Review of Altered Inheritance: CRISPR and the Ethics of Human Genome Editing by Françoise Baylis”. Monash Bioethics Review 38/1 (Mayıs 2020), 91-93. https://doi.org/10.1007/s40592-020-00106-0
• Şahin, Fahri vd. Genetik Terimler Sözlüğü. Ankara: Türk Hematoloji Derneği, 2013.
• Şen, Selen - Altınkaynak, Sevin. “Genetiği değiştirilmiş gıdalar ve potansiyel sağlık riskleri”. Sakarya University Journal of Science 18/1 (09 Nisan 2014), 31-38. https://doi.org/10.16984/saufbed.53754
• Şişman, Nazife. Kaderle Tasarım Arasında Yeni İnsan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Topaktaş, Mehmet. Genetik. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2. Basım, 2021.
• Topçu, İbrahim - Duran, Tuğçe. “Gen Düzenleme Teknolojileri Tarihi”. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi - Özel Konular 7/2 (2021), 5-13.
• Tufan, Feyza - Keleş, Esra Nur. “Genom Düzenleme Teknolojileri ve Bitkilerdeki Uygulamaları”.
• Umut, Tuba Nur. “Ahlakî ‘Yapılmamalı’, İnsan Geliştirme Teknolojilerindeki Yapılabilirliği Sınırlandırmalı Mı?” Darulfunun Ilahiyat 29/2 (2018), 229-251. https://doi.org/10.26650/di.2018.29.2.0030
• Ustaoğlu, Zeynep. İslâm hukuku bağlamında insan geliştirme teknolojileri ve CRISPR Cas9 örneği. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi/Soosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2025.
• Ülfet Görgülü. Fıkıhta Cenin Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 2018. Winchester, A. M. “Genetics”. Encyclopedia Britannica, 01 Aralık 2025. https://www.britannica.com/science/genetics
• Yalçın, İsmail. “Değişim ve Yenileşmede Fıtrat Çizgisi”. Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi I/1 (2020), 97-120.
• Yiğit, Yaşar. İslam Hukukuna Göre Ötenazi. Ankara: Sitem Ofset, 1. Basım, 2013.
• Zhang, Joy Y. “Commoning genomic solidarity to improve global health equality”. Cell Genomics 3/10 (28 Eylül 2023), 100405. https://doi.org/10.1016/j.xgen.2023.100405 Gen Terapisi Nedir? – Gen Terapisi. “Ankara Üniversitesi Nadir Hastalıklar Uygulama ve Araştırma Merkezi (AÜNHUAM)”. Erişim 07 Aralık 2025. https://www.genterapisi.com/gen-terapisi-nedir/ The Spoon. “Cultured meat takes sides on CRISPR”. 01 Ekim 2020. Erişim 20 Aralık 2024. https://thespoon.tech/cultured-meat-takes-sides-on-crispr/
• Tedavi amacı taşımayan estetik operasyon yaptırmak caiz midir? “Din İşleri Yüksek Kurulu (DİYK)”. Erişim 23 Ağustos 2025. https://kurul.diyanet.gov.tr/Diyanet-Dini-Soru-Arama-Listesi “Geliştirme isim - Tanım, resimler, telaffuz ve kullanım notları | OxfordLearnersDictionaries.com’daki Oxford İleri Öğrenen Sözlüğü”. Erişim 23 Ekim 2024. https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/enhancement?q=enhancement Human Genome Editing: Science, Ethics, and Governance. The Natıonal Academıes Press Washington Dc: National Academies of Sciences, Engineering and Medicine (NASEM). Erişim 19 Ekim 2024. https://doi.org/10.17226/24623
• Islamonweb(İOW) "Malay Muslım Perspectıves On Human Gene Edıtıng: A Fıqh And Ethıcal Analysıs.". Erişim 31 Temmuz 2025. https://en.islamonweb.net/malay-muslim-perspectives-on-human-gene-editing-a-fiqh-and-ethical-analysis
• Karâr-u bi-şe’ni’l cînûmi’l-beşerî ve’l-hendeseti’l-hayeviyyeti’l-müstagbiliyyeti. “Mecmau’l-fıkhi’l-İslamiyyi ed-Duvelî”. 10 Eylül 2025. Erişim 10 Eylül 2025. https://iifa-aifi.org/ar/5197.html “Üsküdar Üniversitesi (ÜÜ), ‘CRISPR-CAS9 Nedir?’” Erişim 19 Aralık 2024. https://uskudar.edu.tr/tr/CRISPR-cas9 “Your Genome (YG) What Is CRISPR-Cas9?” Erişim 31 Aralık 2024. https://www.yourgenome.org/theme/what-is-crispr-cas9/