The Hierarchical Relationship Between Levels of Knowledge and Perception in Baba Tâhir-i Hemedânî’s el-Kelimâtü’l-Kısâr

Yıl 2025, Sayı: 22, 203 - 228, 23.12.2025

Abdulkerim Çelenk

Öz

This study examines the levels of knowledge (ʿilm) and perception (idrāk) within the context of al-Kalimāt al-qiṣār (The Concise Sayings), a work in which Baba Tāhir-i Hamadānī penned and laconically explained the fundamental concepts of Sufism in Arabic. The aim of the study is to reveal how the author presents the concepts related to knowledge and perception-which are seen as fundamental, distinct, and successive stages encountered during the spiritual journey (sayr wa sulūk)-within a hierarchical structure. The subject is the outlining of the path that begins with conceptual knowledge (ʿilm), moves toward intuitive perception through inspiration (ilhām) and insight (firāsah), and finally reaches divine witnessing (mushāhadah), gnosis (maʿrifah), and reality (ḥaqīqah). As a method, the fundamental stages and transition points in the spiritual wayfarer's (sālik) journey are analyzed. In this context, conceptual knowledge (ʿilm) is discussed together with the concepts of wisdom (ḥikmah) and ecstasy (wajd), which reveal its functional distinction. Subsequently, inspiration (ilhām) and insight (firāsah), as the gateways to intuitive knowledge, are critiqued, and attention is drawn to the obstructive aspect of the concept of 'indication' (ishārah). In the final part, the degrees of gnosis (maʿrifah), which represents the path to perceiving reality (ḥaqīqah), and the nature of reality and witnessing (mushāhadah)—regarded as the pinnacle of all perception are presented in the context of gnostic (ʿirfānī) knowledge. The significance of this systematic study lies in the fact that Baba Tāhir presents a holistic hierarchy related to Sufi epistemology in the relevant work and explains Sufi terms with aphorisms in accordance with the tradition of wisdom literature (hikamiyāt). The study has shown that the journey of knowledge and perception is a linear evolution that begins under the guidance of ʿilm (knowledge), experiences detachment from the temporal world (māsiwā) through wajd (ecstasy), deepens with ilhām (inspiration) and firāsah (insight) to transcend the veil of 'indication' (ishārah), and finally culminates in annihilation (fanāʾ) in the Divine Presence through mushāhadah (witnessing).

Anahtar Kelimeler

Sufism , Baba Tāhir , Sufi Epistemology , Knowledge (ʿIlm) , Gnosis (Maʿrifah) , Witnessing (Mushāhadah).

Baba Tâhir-i Hemedânî’nin el-Kelimâtü’l-Kısâr’ında Bilgi ve İdrâk Mertebeleri Arasındaki Hiyerarşik İlişki

Öz

Bu çalışma, Baba Tâhir-i Hemedânî’nin tasavvufun temel kavramlarını Arapça olarak kaleme aldığı ve veciz bir tarzda açıkladığı el-Kelimâtü’l-kısâr isimli eseri bağlamında bilgi ve idrâk mertebelerini incelemektedir. Çalışmanın amacı müellifin seyrüsülûk esnasında karşılaşılan, birbirinden ayrılan ve birbirini takip eden temel merhaleler olarak görülen bilgi ve idrâke dair kavramları nasıl bir hiyerarşik yapı içinde sunulduğunu ortaya koymaktır. Konu, kavramsal bilgi düzeyindeki ilim ile başlayan, ilhâm ve firâsetle sezgisel idrâke yönelen ve nihayet ilâhî müşâhedeye (mârifet, hakîkat) ulaşan yolun ana hatlarıyla belirlenmesidir. Yöntem olarak sâlikin mânevî yolculuğundaki temel aşamalar ve geçiş noktaları analiz edilmiş; bu çerçevede kavramsal bilgiyi temsil eden ilim, işlevsel ayrımını ortaya koyan hikmet ve vecd kavramları ile birlikte ele alınmıştır. Ardından, sezgisel bilginin geçit kapıları olan ilhâm ve firâset kritik edilerek işâret kavramının engelleyici tarafına dikkat çekilmiştir. Son kısımda ise, hakîkati idrâk yolunu temsil eden mârifetin dereceleri ve tüm idrâklerin zirvesi olarak telakki edilen hakîkat ile müşâhedenin mahiyeti irfânî bilgi bağlamında ortaya konulmuştur. Bu sistematik çalışmanın önemi, Baba Tâhir’in ilgili eserde tasavvufî epistemoloji ile ilgili bütüncül bir hiyerarşi sunması ve tasavvufî terimleri hikemiyyât geleneğine uygun olarak özlü sözlerle açıklaması sebebiyledir. Çalışma, bilgi ve idrâk yolculuğunun ilmin rehberliğinde başlayıp, vecd ile mâsivâdan kopuşu deneyimlediğini, ilhâm ve firâset ile iyice derinleşerek işâret perdesini aştığını ve nihayetinde müşâhede ile ilâhî varlıkta fânî olunarak son bulan doğrusal bir tekâmül olduğunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Baba Tâhir , Tasavvufî Epistemoloji , İlim , Mârifet , Müşâhede

Etik Beyan

Yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Aynî, Mehmet Ali. İslam Düşüncesinin Zirvesi Gazâlî. haz. Erol Kılınç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Aynülkudât el-Hemedânî, Hakîm Ebü’l-Me‘âlî Abdullâh b. Ebî Bekr Muhammed b. Alî el-Miyânecî. Şerhu kelimâti Baba Tâhiri’l-‘Uryân mesâilün hikemiyye fi’l-me‘ârif ve’l-müşâhedâti’r-Rabbâniyye. thk. Âsım İbrâhim el-Keyyâlî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Başer, Hacı Bayram. “Tasavvuf İlmi ve Keşf’in Bir Bilgi Yönetimi Olarak Değeri”. Entelektüel Bağımlılığı Aşmak: İlim Geleneğimiz Üzerine Araştırmalar. ed. A. Cüneyd Köksal. Kartepe: Yedirenk Kitapları, 2009.
• Bozkurt, Halil. “Tasavvufî Kavramlar Çerçevesinde Hz. Osman’ın İslâm Tasavvufundaki Yeri”. Sufiyye 17 (2024), 211-236. https://doi.org/10.46231/sufiyye.1453814.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘ü’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr-Dârü’l-Yemâme, 5. Basım, 1993.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Adil Enver Kadr. Beyrût: Darü’l-Mârife, 2. Basım, 2013.
• Çelenk, Abdulkerim. Baba Tâhir-i ‘Uryân’ın Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2019.
• Çelenk, Abdulkerim. “Baba Tâhir’in Hayatı, Eserleri, Tasavvuf ve Seyru Sülûk Kavramlarına Yaklaşımı”. Kadim Hikmet Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2020), 36-63.
• Çift, Salih. “Sufilere Göre Bir Bilgi Kaynağı Olarak Marifet”. XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı & Gnostik ve Okültizm Sempozyumu 1 (2012), 217-232.
• Demirci, Mehmet. “Hakikat (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/178-179. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Güner, Ahmet. “Kâkûyîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/219-221. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Hemedânî, Baba Tâhir el-. Divân-ı Kâmil-i Baba Tâhir el-Hemedânî (Armağan Dergisi Özel Sayısı İçinde). haz. Reşîd Yâsemî. Tahrân: Matbaa-i Armağan, 2. Basım, 1932.
• Hemedânî, Baba Tâhir el-. el-Kelimâtü’l-kısâr. haz. Cevad Maksûd. Tahrân: Silsile-i İntişârât-ı Âsâr-ı Millî, 1975.
• Hemedânî, Baba Tâhir el-. el-Kelimâtü’l-kısâr (Armağan Dergisi Özel Sayısı İçinde). haz. Reşîd Yâsemî. Tahrân: Matbaa-i Armağan, 2. Basım, 1932.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Hakikat Bilgisi Keşfü’l-mahcûb. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 6 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Maârif, 1. Basım, ts.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kâşânî, Abdurrezzâk. Tasavvuf Sözlüğü Letâifü’l-a‘lâm fî işârâtı ehli’l-ilhâm. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2015.
• Kavalcı, Ömer. Baba Tahir Uryan ve Şiirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta‘arruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 1. Basım, 2013.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/109-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Murtezâ ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kuveyt: et-Turâsü’l-‘Arabî, 1. Basım, 1965–2001.
• Olgun, Talat. İlim Tasniflerinde Tasavvuf. Ankara: Ankara Kalem Neşriyat, 1. Basım, 2023.
• Râğıb el-Isfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât li elfâzi’l-Kurân. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Dârü’l-Kalem, 1430–2000.
• Serrâc, Ebû Nasr. İslâm Tasavvufu el-Lüma‘. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Tek, Abdurrezzak. Tasavvufî Mertebeler Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî Örneği. Bursa: Emin Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Tenik, Ali. Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar, 2015.
• Uludağ, Süleyman. “Firâset”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/116-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Mârifet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/54-56. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “Müşâhede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• Yalçın, İsa. Tasavvufî Düşüncede Fenâ Kavramı-Mistik ve Psikolojik Bir Yaklaşım-. Ankara: Kitabe Yayınları, 1. Basım, 2025.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yazıcı, Tahsin. “Baba Tâhir-i Uryân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldırım, Kadri. Baba Tahirê Uryan Hayatı, Görüşleri, Dîwanı. İstanbul: Avesta Yayınları, 1. Basım, 2013.