al-Qurtubi’s Life, Scientific Personality and His Place in the Tafsīr: Perspective of the Criticism of Some Works on The Mufassir’s Biography

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 90 - 126, 27.06.2019

Abdullah Bayram

Öz

Abstract: al-Qurtubi (d. 671/1273) was born in Qurtuba, Andalusia. The time period during which the mufessir lived in Kurtuba is probably VI. (XII.) end of the century or VII. (XIII.) is the beginning of the century, al-Murābitūn period (1090-1147) and al-Muvahhidūn period (1147-1229) covers the beginning. al-Qurtubi continued his science education here until the occupation of Qurtuba. After this occupation, he emigrated to Egypt and spent the rest of his life here, in general, to copyright books. The main subjects of our research are al-Qurtubi and his famous Tafsir called al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an, in which he gave emphasis to the Tafsir of the legal exegesis of Qur’an, Tafsir, Hadith, Fiqh, Arabic language and Qiraat in various branches of scientific capacity such as al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an, especially in the legal exegesis of Qur’an. He has also written works in various fields such as Kurtubi, Hadith, Fiqh, Language, Sira, Islamic History and Tasavvuf (Sufism).
In this article, The Scientific and moral personality of al-Qurtubi is laid out. Since there is very limited information about al-Qurtubi’s biography in the sources, this information was obtained from the works of the mufessian. In the course of the subjects, incorrect or erroneous information and baseless inferences put forward in some studies have been criticized.

Anahtar Kelimeler

al-Qurtubi, Biography, Scientific Personality, Tafsīr, al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an

Kurtubî’nin Hayatı, İlmî Şahsiyeti Ve Tefsirdeki Yeri: Müfessirin Biyografisine Dair Bazı Çalışmaların Eleştirisi Perspektifinden

Öz

Kurtubî (ö. 671/1273), Endülüs’ün Kurtuba şehrinde doğmuştur. Müfessirin Kurtuba’da yaşadığı zaman dilimi büyük bir ihtimalle VI. (XII.) yüzyılın sonları veya VII. (XIII.) yüzyılın başları olup, Murâbıtlar döneminin (1090-1147) sonları ve Muvahhidler döneminin (1147-1229) başlarını kapsamaktadır. Kurtubî, ilim tahsilini Kurtuba’nın işgaline kadar burada sürdürmüştür. Bu işgalden sonra Mısır’a hicret edip, geri kalan ömrünü burada umumiyetle kitap telif etmekle geçirmiştir. Araştırmamızın temel özneleri, Kurtubî ve ahkâm tefsirine ağırlık verdiği el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân adlı meşhur tefsiridir. Kurtubî, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Lügat ve Kıraat gibi çeşitli dallardaki ilmî kapasitesini bilhassa ahkâm tefsirine ağırlık verdiği el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân’da serdetmiştir. Ayrıca Kurtubî, Hadis, Fıkıh, dil, siyer ve tasavvuf gibi muhtelif alanlarda eserler kaleme almıştır.
Bu Makalede, Kurtubî’nin ilmi ve ahlâkî şahsiyeti ortaya konulmuştur. Kaynaklarda Kurtubî’nin biyografisine dair çok sınırlı malumat bulunması sebebiyle, bu bilgiler müfessirin eserlerinden elde edilmiştir. Konular işlenirken, bazı çalışmalarda öne sürülen yanlış veya hatalı bilgiler ve temelsiz çıkarımlar eleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kurtubî, Biyografi, İlmî ve Ahlakî Şahsiyet, Tefsir, el-Câmi‘ li-Âhkâmi’l-Kur’ân

Kaynakça

• Abdülbâkî, M. Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1988.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kurtubî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26: 455-457. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Nşr. Kilisli Muallim Rifat v.dğr. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1951-55.
• Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1945-1947.
• Bayram, Abdullah. Kurtubî ve Fıkhî Tefsiri. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2008.
• Bedevî, Ahmed Ahmed. “el-Kurtubî”. Mecelletü’r-risâle 858 (1949).
• Bel‘am, Miftah es-Senûsî. el-Kurtubî: hayâtühû ve âsâruhü’l-ilmiyye ve menhecühû fi’t-tefsîr. Bingazi: Câmi‘âtü Kâryûnus, 1998.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya. Fütûhu’l-buldân. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Benşerîfe, Muhammed. el-İmam el-Kurtubî el-müfessir: siretühû min teâlifihî. er-Rabat: Râbıtatü’l- Muhammediyye li’l-Ulema Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâs ve İhyâi’t-Türâs, 2010.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: TDVY, 1973.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). 2 Cilt. Leiden: y.y., 1943- 1949.
• GAL (Ar.). Târîhu’l-edebi’l-Arabî. 6 Cilt. Kahire: y.y., 1983.
• Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband (GAL Suppl.). 3 Cilt. Leiden: y.y., 1937- 1942.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. 7 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• Calero, İsabel-Secall. “Mâleka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27: 485-486. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Câsim, Leys Suûd, “İbn Abdülber en-Nemerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 19: 269- 272. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
• Çağrıcı, Mustafa. “Câh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7: 14-15. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-müfessirîn. Nşr. Ali Muhammed Ömer. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1392/1972.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• Eşbâh, Yûsuf. Târîhu’l-Endelüs fî ahdi’l-Murâbitîn ve’l-Muvahhidîn. Trc. M. Abdullah İnân, 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1996/1417.
• Firt, Yûsuf Abdurrahmân. el-Kurtubî el-müfessir: sîre ve menhec. Kuveyt: y.y., 1982.
• Gezer, Arif. “Kurtubî’nin Hadis İlmindeki Yeri”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2000.
• Gökmen, Ramazan. “Kurtubî Tefsiri Mukaddimesinin Tefsir Usulündeki Yeri”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008.
• Gülşen, Ekrem. “Kurtubî Tefsirin’de Esbâb-ı Nüzûl”. Doktora Tezi, Üniversitesi, 2002.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. et-Tefsîr ve’t-te’vîl fi’l-Kur’ân. Amman: Dârü’n-Nefâis, 1416/1996.
• Hamevî, Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemü’l-büldân. Nşr. Ferîd Abdülaziz el-Cündî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1410/1990.
• Hasan, H. İbrahim. İslâm Tarihi. Trc. İ. Yiğit v.dğr., 14 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. el-Kavâ‘idü’l-esâsiyye li’l-lugati’l-Arabiyye: hasebü menheci “Metnü’l-Elfiyye” li’bni Malik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Heytî, Abdülkâdir Rahîm Ciddî. Ebû Abdillâh el-Kurtubî ve cühûdühû fi’n-nahv ve’l-luğa fi kitâbihi’l-Câmi li-ahkâmi’l-Kur’ân. Amman: Dârü’l-Beşîr: y.y., 1996.
• Işık, Hidâyet. “Kurtubî ve el-İ‘lâm Adlı Eserine Göre Kitâb-ı Mukaddes’te Hz. Muhammed”, MEB Din Eğitimi Dergisi, 40 (1993): 38-49.
• İbn Abdülmelik, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed b. Saîd el-Evsî el-Ensârî el-Merrâküşî. ez-Zeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevsûl ve’s- Sıla. Nşr. İhsan Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Kütüb, t.y.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yâni ulemâi’l-mezheb. Nşr. M. el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1972.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fi a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, t.y.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn. Mukaddimetü İbn Haldûn. Nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî. 3 Cilt. Kahire: Dârü Nehdati Mısr, 1401.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el- Müsned. 6 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr. Tefsîrü’l-Kur’ani’l-azîm. Nşr. Muhammed İbrahim el-Bennâ v.dğr. 8 Cilt. Kahire: y.y., 1390/1971.
• el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Kahire: y.y., 1351-58/1932-39.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh b. Abdirrahmân b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kudâî. et-Tekmile li-Kitâbi’s-sıla, Nşr. İzzet el-Attâr el- Hüseynî, 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Müsennâ, 1955.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’l- Kudsî, 1350-1351.
• İmam Mâlik, el-Muvattaʾ. Nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1412/1991.
• İlhan, İhsan. “Kurtubî Tefsiri’nde Kıraat Olgusu”. Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, 2009.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Vaddâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20: 435-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kara, Mustafa. “Havf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 528-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karahan, Abdülkadir. “Süyûtî”. İslâm Ansiklopedisi, 11: 257-263. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Kilisli Muallim Rifat-M. Şerefeddin Yaltkaya. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1360-62/1941-43.
• Kasbî, Mahmûd Zelat. el-Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1399/1979.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn: terâcimü musannifi l-kütübi’l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân: el-Fehâris. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cilt 23-24), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân (Kurtubi Tefsiri Tercümesi). Trc. M. Beşir Eryarsoy). 20 Cilt. İstanbul: Buruc Yayınları, 1997-2006.
• Akdiyetü Resûlillah Sallellâhü Aleyhi ve Sellem. Halep: y.y., 1982.
• el-İ‘lâm bimâ fî dîni’n-nasârâ mine’l-fesâd ve’l-evhâm ve izhârü mehâsini dîni’l- İslâm ve isbâtü nübüvveti nebiyyinâ Muhammed aleyhi’s-salâtü ve’s-Selâm. Thk. A. Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Dârü’t-Türâsi’l-Arabî, 1398/1978.
• Mukadimetü Tefsîri’l-İmâm el-Kurtubî. Thk. Muhammed Talha Mi‘yâr. Beyrut: y.y., 1997.
• et-Tezkâr fî efdali’l-ezkâr. Kahire: Dârü’l-Kâtibi’l-Arabî, 1408.
• et-Tezkire fî ahvâli’l-mevtâ ve umûri’l-âhire. Nşr. Ebû Süfyân Mahmûd b. Mansûr el- Bestavîsî, Medine, 1997.
• el-Vecîz fî fedâili’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Alâeddin Ali Rızâ. Kahire: y.y., 1992.
• Makkârî, Ahmed b. Muhammed. Nefhü’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. Thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1968.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed. el-Mukaffa’l-kebîr. Nşr. Muhammed Ya‘lavî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1411/1991.
• Muhammed Muhtar Paşa. Kitâbu’t-tevfîkâti’l-ilâhâmiyye fî mukâreneti’t-tevârîhi’l-hicriyye bi’s- sınîni’l-ifrinkiyye ve’l-kıbtiyye. 2 Cilt. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1955-1956.
• Münzirî, Abdülazîm b. Abdülkavî. et-Terğîb ve’t-terhîb. Nşr. Mustafa Amâre, 5 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1388/1968.
• Oğuz, Ahmet, “et-Tezkire bi-Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Ahire Adlı Eseri Bağlamında Kabir Hayatı ile İlgili Hadislerin İncelenmesi”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014.
• Özdemir, Mehmet, “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11: 211-225. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Endülüs Müslümanları-II (Medeniyet Tarihi). Ankara: TDVY, 1997.
• Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybeg. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. Nşr. H. Ritter v.dğr. Wiesbaden: y.y., 1381/1962.
• Selmân, M. Hasan Mahmûd. el-İmâmü’l-Kurtubî şeyhu e’immeti’t-tefsîr. Dımaşk: Dârü’l- Kalem, 1993.
• Selmân, Meşhûr Hasan Mahmûd - Desûkî, Cemâl Abdüllâtîf. Keşşâfün tahlîli li’l-mesâili’l- fıkhîyye fî Tefsîri’l-Kurtubî. Tâif: Mektebetü’s-Sıddîk,1988.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. Nşr. Mahmûd M. et- Tanâhî - Abdülfettâh M. el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: y.y., 1383-96/1964-76.
• Selmân, M. Hasan Mahmûd. el-İmâmü’l-Kurtubî şeyhu e’immeti’t-tefsîr. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1993.
• Selmân, Meşhûr Hasan Mahmûd-Desûkî Cemâl Abdüllâtîf. Keşşâfün tahlîli li’l-mesâili’l-fıkhîyye fî Tefsîri’l-Kurtubî. Tâif: Mektebetü’s-Sıddîk,1988.
• Serkîs, Yûsuf Elyân. Mu‘cemü’l-matbu‘ati’l-Arabiyye ve’l-mu‘arrebe, 2 Cilt. Kahire: y.y., 1928-30.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. Nşr. Mahmûd M. et- Tanâhî-Abdülfettâh M. el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: y.y., 1383-96/1964-76.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Nşr. M. Dîb el-Buga. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1987.
• Tabakâtü’l-müfessirîn. Nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: y.y, 1976.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39: 484-486. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Vekîlî, Sagîr b. Abdüsselâm. el-İmâmü’ş-Şihâbü’l-Karâfî: Halkatü vasl beyne’l-meşrik ve’l-mağrib fî mezhebi Mâlik fi’l-karni’s-sâbi‘. 2 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş- Şuûni’l-İslâmiyye, 1417/1996.
• Yûnînî, Kutbüddîn. Zeylü Mir’âti’z-zamân, 4 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1374-1380/1954-1961.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. Nşr. Züheyr Fethullah. Beyrut: y.y, 1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî ed-Dımaşkî. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. Nşr. Ali M. el-Bicâvî. 4 Cilt. Kahire, 1382/1963.
• Ma‘rifetü’l-kurrâ’i’l-kibâr ale’t-tabakâti ve’l-a‘sâr. Nşr. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: y.y., 1995.
• Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Nşr. Beşşâr A. Ma‘rûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Târîhu’l-İslâm. Nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî v.dğr., Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1407/1987.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Beyrut: y.y., ty.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyeru a‘lâmi’n- nübelâ. Nşr. Beşşâr A. Ma‘rûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.