The Analysis of al-Qurtubi’s al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’ân in Terms of al-Tafsir bi’l-Rivâye

Yıl 2019, Sayı: 10, 5 - 58, 30.12.2019

Abdullah Bayram

Öz

Abu Abd Allah al-Qurtubi is a Tafsir, Hadith and Fıqh scholar. He was born in Qurtuba of Andalusia (Spain). His education starts in Qurtuba and continues in Egypt where he has immigrated, following the invasion of Qurtuba in 633/1236. Later, he settles at Munya and devotes himself to write books. Here he continues his education which has been interrupted during the invasion. Besides Qurtubi’s most important study is al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an.
He died in 671/1273 in Munya. Al-Qurtubi has collected knowledge in Qurtuba. He then wrote his books in in Egypt. In this respect he knows Western and Eastern cultures. His time covers the periods in which these cultures are both met and encountered. Here, al-Qurtubi and his work are very important witnesses of these facts and events. He also commented on all the jurisprudential verses in his book as well as the other verses. He used al-tafsir bi’l-rivâye and al-tafsir bi’l-ra’y methods together in this tafsir activity. We evaluated with examples how al-Qurtubi applied the method of al-tafsir bi’l-rivâye in Qur’anic exegesis and which tools and techniques he used.

Anahtar Kelimeler

Al-Qurtubi, Al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an, Interpretation of the Qur’an, Al-Tafsir bi’l-rivâye

Kurtubî’nin el-Câmi‘ li-Âhkâmi’l-Kur’ân Adlı Tefsirinin Rivayet Metodu Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (ö. 671/1273), Tefsir, Hadis ve Fıkıh âlimidir. Endülüs’ün başkenti Kurtuba’da doğmuştur. Kurtuba’nın işgal edilmesini müteakip, Mısır’a göç etmiş ve burada daha ziyade eser yazmakla meşgul olmuştur. Ahkâma ağırlık verdiği el-Câmi‘ li-Âhkâmi’l-Kur’ân adlı meşhur tefsirini de büyük bir ihtimalle burada telif ettiği öngörülmektedir. Kurtubî, 671/1273 tarihinde el-Minye’de âhirete irtihal etmiştir. İlim tahsilini Kurtuba’da yapan Kurtubî, eserlerini daha sonra göç ettiği Mısır’da kaleme almıştır. Bu bakımdan Batı ve Doğu kültürünü bilen bir âlimdir. Nitekim onun yaşadığı zaman zarfı bu medeniyetlerin gerek etkileşime girdiği gerekse karşı karşıya gelip çatıştığı dönemleri kapsamaktadır. Bu yüzden müfessir ve tefsiri söz konusu olgu ve olayların çok önemli birer şahitleridir. Biz makalede rivayet ve dirayet yöntemlerini hâiz olan Kurtubî Tefsiri’ni, sırf rivayet metodu açısından inceledik. Bu çerçevede Kurtubî’nin Kur’an’ın anlaşılması, açıklanması ve yorumlanması için rivayet yöntemini nasıl uyguladığını ve bunu gerçekleştirirken hangi araç ve teknikleri kullandığını eksiksiz şekilde tespit etmeye özen gösterip, onları örnekler eşliğinde değerlendirdik.

Anahtar Kelimeler

Kurtubî, el-Câmi‘ li-Âhkâmi’l-Kur’ân, Kur’an Tefsiri, Rivayet Tefsiri

Kaynakça

• Abdülbâkî, M. Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1988.
• Albayrak, Halis. Tefsir Usûlü: Yöntem-Ana Konular-İlkeler-Teklifler. İstanbul: Şûle Yayınları, 2011.
• Abdülkādir Mansûr. Mevsûatu ulûmi’l-Kur’ân. Halep: Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, y.y., 2002.
• Altıkulaç, Tayyar. “Kurtubî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26: 455-457. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Abdülmuttalib, Rif‘at Fevzî. el-Vahdetü’l-mevzû‘iyye li’s-sûreti’l-Kur’âniyye. Beyrut: y.y., 1406/1986.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Nşr. Kilisli Muallim Rifat v.dğr. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1951-55.
• Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1945-1947.
• Baş, Erdoğan. “Kur’an İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi (1-4. Asır)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları içinde, 1: 21-42. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Bayram, Abdullah. “Kurtubî ve Fıkhî Tefsiri”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2008.
• Bedir, Murteza, “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38: 151-152. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Bel‘am, Miftah es-Senûsî. el-Kurtubî: hayâtühû ve âsâruhü’l-ilmiyye ve menhecühû fi’t-tefsîr. Bingazi: Câmi‘âtü Kâryûnus, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: TDVY, 1973.
• Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1973.
• Birışık, Abdülhamit. “İbn Akîle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.19: 304-306. İstanbul: TDV Yay., 1999.
• “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25: 426-433. İstanbul: TDV Yay., 2002.
• “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26: 383-388. İstanbul: TDV Yay., 2002.
• “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40: 281-290. İstanbul: TDV Yay., 2011.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). Leiden: y.y., 1943-1949. GAL (Ar.) Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Kahire: y.y., 1983.
• Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband (GAL Suppl.). Leiden: y.y., 1937-1942.
• Buhârî. el-Câmi‘u’s-sahîh. İstanbul: y.y., 1992.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 1996.
• Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yay., 1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. İstanbul: y.y., 1335-1338.
• Dâvûdî, Muhammed b. Alî. Tabakâtü’l-müfessirîn. nşr. Ali M. Ömer. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1972.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. es-Sünen. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1993.
• Mehmet Demirci.Kurtubî’nin el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Tefsir Usulü Açısından Değerlendirilmesi (Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2009).
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,11: 360-362. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Tefsir Usûlü ve Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2001.
• Dihlevî, Şah Veliyullah.el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr. Arapça trc. Selmân el-Hüseynî en- Nedvî. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1987.
• Duman, Zeki. “Tâbiîn Döneminde Tefsir Faaliyeti (Meşhur Müfessirler, Kaynakları ve Bu Tefsirin Değeri)”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987): 209-238.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed. el-İsrâiliyyât ve’l-mevzû‘ât fi kütübi’t-tefsir, Kahire: y.y., 1408/1988.
• Ebû Zehre, Muhammed. İslâm Hukuku Metodolojisi. Trc.Abdülkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınları, 1990.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 35: 491-500. İstanbul: TDV Yay., 2008.
• Firt, Yûsuf Abdurrahmân. el-Kurtubî el-müfessir: sîre ve menhec. Kuveyt: y.y., 1982.
• Gökmen, Ramazan. Kurtubî Tefsiri Mukaddimesinin Tefsir Usulündeki Yeri. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, 2008.
• Gümüş, Sadreddin. Kur’an Tefsirinin Kaynakları. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1990.
• Güngör, Mevlüt. Cessâs ve Ahkâmu’l-Kur’an’ı. Ankara: Elif Matbaacılık, 1989.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. Ta‘rifü’d-dârisîn bi-menâhicü’l-müfessirîn. Dimeşk: Dârü’l- Kalem, 2008.
• Hasan, Ahmad, “Nesh Teorisi”, trc. Mehmet Paçacı, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 4 (1987): 102-107.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. el-Kavâ‘idü’l-esâsiyye li’l-lugati’l-Arabiyye: hasebü menheci “Metnü’l- Elfiyye” li’bni Malik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, t.y.
• Hâşimî et-Tîcânî. Mezhebü’n-nesh fi’t-tefsîr ve eb‘âdühü’l-ictimâ‘iyye, Cezayir: el-Müessesetü Dahleb. 2 Cilt. 1412/1992.
• Heysemî, Ali b. Ebû Bekir. Mecma‘u’z-zevâid. 10 Cilt. Kahire: Dârü’r-Reyyân li’t-Türâs, 1407.
• Heytî, Abdülkâdir Rahîm Ciddî. Ebû Abdillâh el-Kurtubî ve cühûdühû fi’n-nahv ve’l-luğa fi kitâbihi’l-Câmi li-ahkâmi’l-Kur’ân. Amman: Dârü’l-Beşîr: y.y., 1996.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma’rifeti a’yâni ulemâi’l-mezheb. Nşr., M. el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1972.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn. Mukaddimetü İbn Haldûn. Nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî. 3 Cilt. Kahire: Dârü Nehdati Mısr, 1401.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân et-Temîmî el-Büstî. Sahîh. Thk. Şuayb el- Arnaûd. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî. Muğni’l-lebîb an kütübi’l-e‘ârîb. Nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, t.y.
• ......... es-Sîretü’n-nebeviyye. Nşr. Mustafa es-Sekka v.dğr. 4 Cilt. Kahire, 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr. Tefsîrü’l-Kur’ani’l-azîm. Nşr. Muhammed İbrahim el-Bennâ v.dğr. 8 Cilt. Kahire: y.y., 1390/1971.
• ......... el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Kahire: y.y., 1351-58/1932-39.
• Kısasu’l-Kur’ân. Kahire: y.y., t.y.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Nşr. Adnân Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1979.
• İbnü’l Enbârî, Ebû Bekr. Kitâbü izâhi’l-vakf ve’l-ibtidâ’. Dımaşk: Matbu‘atü Mecma‘i’l- Lugati’l-Arabiyye, 1971.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1350-1351.
• İbnü’l-Mübârek, Abdullah b. el-Mübârek b. Vâdıh. Kitâbü’z-zühd ve’r- rekâ’ik. Nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî. Beyrut: y.y., t.y.
• İmam Mâlik, el-Muvattaʾ. Nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1412/1991.
• Kâdî, Abdülfettâh. Esbâb-ı Nüzûl. Trc. Salih Akdemir. Ankara: Fecr Yayınevi, 1995.
• Kâsımî, Cemâleddin. Mehâsinü’t-te’vîl. Nşr. M. Fuâd Abdülbâkî. 10 Cilt. Kahire: y.y., 1376- 1380/1957-1960.
• Kasbî, Mahmûd Zelat. el-Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1399/1979.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Kilisli Muallim Rifat - M. Şerefeddin Yaltkaya. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1360-62/1941-43.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn: terâcimü musannifi l-kütübi’l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• ........ el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• ........ el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• ....... el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân: el-Fehâris. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî. Cilt 23-24), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• ........ el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân (Kurtubi Tefsiri Tercümesi) Trc. M. Beşir Eryarsoy). 20 Cilt. İstanbul: Buruc Yayınları, 1997-2006.
• Makkârî, Ahmed b. Muhammed. Nefhü’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. Thk. İhsanAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1968.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed. el-Mukaffa’l-kebîr. Nşr. Muhammed Ya‘lavî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1411/1991.
• Mennâ‘, Halil el-Kattân. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut 1973.
• Muğniyye, Muhammed Cevâd, İsrâiliyyâtü’l-Kur’ân. Nşr. Abdülhüseyin Muğniyye. Beyrut: Dârü’l-Cevâd, 1984.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1955-1956.
• Müşînî, Mustafa İbrâhim. Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1986.
• Na‘nâa, Remzî. el-İsrâîliyyât ve eseruhâ fî kütübi’t-tefsîr. Dımaşk: Dârü’l- Kalem, 1390/1970.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. 9 Cilt. Beyrut: y.y., 1409/1988.
• ......... es-Sünenü’l-kübrâ. Nşr. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî - Seyyid Kesrevî Hasan. 6. Cilt. Beyrut: y.y., 1411/1991.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11: 211-225. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Paçacı, Mehmet. “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 398-401. İstanbul: TDV Yay., 1997.
• Râzî, Fahreddin, Mefâtîhu’l-ğayb: et-Tefsîrü’l-kebîr. Nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. 32 . Cilt. Beyrut: y.y., t.y..
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahmân b. Süleymân. Usûlü’t-tefsîr ve menâhicühû. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1992.
• Sabbağ, Muhammed b. Lutfî. Buhûs fî usûli’t-tefsir, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî. 1408/1988.
• ........ Tefsir Usulü Araştırmaları. Trc. Ömer Dumlu. İzmir: Anadolu Yayınları, 1999.
• Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybeg. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. Nşr. H. Ritter v.dğr. Wiesbaden: y.y., 1381/1962.
• Selmân, M. Hasan Mahmûd. el-İmâmü’l-Kurtubî şeyhu e’immeti’t-tefsîr. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1993.
• Selmân, Meşhûr Hasan Mahmûd - Desûkî, Cemâl Abdüllâtîf. Keşşâfün tahlîli li’l-mesâili’l-fıkhîyye fî Tefsîri’l-Kurtubî. Tâif: Mektebetü’s Sıddîk, 1988.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’an ve Bağlam. İstanbul: Şûle Yayınları, 2008.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. Nşr. Mahmûd M. et- Tanâhî - Abdülfettâh M. el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: y.y., 1383-96/1964-76.
• Serkîs, Yûsuf İlyân. Mu‘cemü’l-matbu‘ati’l-Arabiyye ve’l-mu‘arrebe. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1928-1930.
• Subhî es-Sâlih. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melayîn, 1407/1986.
• Sülemî, İzzüddin Abdilaziz. el-İşâra ile’l-î‘câz ba‘zi envâi’l-mecâz (fi’l Kur’ân’il-Kerîm), y.y., 1987.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Nşr. M. Dîb el-Buga. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1987.
• Hem‘ü’l-hevâmi‘ şerhu Cem‘i’l-cevâmi‘. Beyrut: y.y, t.y.
• Tabakâtü’l-müfessirîn. Nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: y.y, 1976.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî. el-Muvâfakât fi usûli’ş-şerî‘a. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, t.y.
• ......... el-Muvâfakât: İslâmi İlimler Metodolojisi. Trc. Mehmed Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Ehdâfü külli sûre ve makāsıdühâ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 2. Cilt. Kahire: y.y., 1980).
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsir Kültürü” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (2012): 53-72.
• Şertûnî, Reşîd b. Abdillâh b. Mîhâîl b. İlyâs b. el-Hûrî. Mebâdi’ü’l-Arabiyye fi’s-Sarf ve’n-nahv. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye (Imprimerie Catholique), 1953.
• Tâhir el-Cezâirî. et-Tibyân libaʿzi’l-mebâhisi’l-müteʿallika bi’l-Kurʾân ʿalâ tarîki’l-İtkān. Nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: y.y., 1992.
• Tatar, Ayşe Seda. Kurtubî’nin Tasavvuf ve İşârî Yoruma Bakışı. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2013.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi‘u’s-sahîh. Nşr. Ahmed M. Şâkir. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1356/1937.
• ......... es-Sünen. 4 Cilt. İstanbul: y.y., 1992.
• Ulu, Arif. “Tâbiîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 328-330. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Esbâbü nüzuli’l- Kur’ân. Nşr. Seyyid el-Cümeylî. Beyrut: y.y., 1410/1990.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi.Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Yayınevi, 1971.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Nşr. Beşşâr A. Ma‘rûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• ........ Târîhu’l-İslâm. Nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî v.dğr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1407/1987.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Beyrut: Şirketü Dârü’l- Erkam b. Ebi’l-Erkam, t.y.
• Zeyd, Mustafa. en-Nesh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 2 Cilt. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1408/1987.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Nşr. Yûsuf A. el-Mar’aşlî v.dğr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1994.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez- Ziriklî ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. Nşr. Züheyr Fethullah. Beyrut: y.y, 1986.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1996.