THE APPROACH OF AL-QURTUBİ ON İNTERPRETİNG OF THE JURİSPRUDENTİAL VERSES WİTHİN THE CONTEXT OF THE SOURCES OF İSLAMİC LAW

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 2, 171 - 200, 27.12.2015

Abdullah Bayram

Öz

Abu Abd Allah Mohammed İbn Ahmad İbn Abi Bakr İbn Farah al-Ansâri al-Khazreji al-Qurtubi, born in Qurtuba of Andalusia (Spain). His education starts in Qurtuba and continues in Egypt where he has immigrated, following the invasion of Qurtuba in 633/1236. He takes lessons on tradition (hadith) from masters such as Abu al-Abbâs al-Qurtubi and others in Alexandria. Later, he settles at Munya and devotes himself to write books. Here he continues his education which has been interrupted during the invasion. Besides Qurtubi’s most important study is al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an. He died there in 671/1273.
Al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an is studied from the perspective of interpretation of narrative or traditional (al-tafsir bi’l-rivâye). And examples are given from the book about how the Quran was interpreted with the aid of the Quran itself, of hadith the speeches of the Prophet’s Companions, and the sayings of the second generation muslims (tâbiûn). Examples are also given about how the Quran was interpreted by al-Qurtubi in his book with the aid of ocassinons of revelation (asbâbü’n-nüzûl), abrogation (al-naskh) and recitals (al-kırâat). A critique of the chains of narration (isnâd) is also carried out. Besides, treats al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an from the perspective of interpretation of arbitrary opinion (al-tafsir bi’l-ra’y). And certain aspects of Quranic interpretations, such as hadith, İslamic jurisprudence and its methodology, theology, language, syntax, semantics and rhetoric are explained in detail. In addition to rest of his life was dedicated to the composition of religious books.
Al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an, contains features that will bring new perspectives.

Anahtar Kelimeler

Al-Qurtubi, Al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an, The Jurisprudential Verses, The Sources of İslamic Law Method, İnterpretation

Kurtubî’nin Ahkâm Âyetlerine Yaklaşımının Şer‘Î Deliller Bağlamında Değerlendirilmesi

Öz

Tefsir, hadis ve fıkıh âlimi Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (ö. 671/1273), Endülüs’ün Kurtuba şehrinde doğmuştur. Kurtuba’nın işgalinden sonra Mısır'a hicret eden Kurtubî, burada daha çok kitap telifiyle meşgul olmuş ve muhtemelen en ünlü eseri olan el-Câmi‘ li-Âhkâmi'l-Kur’ân adlı ahkâm tefsirini de burada kaleme almıştır.
Batı dünyasını Endülüs; Doğu dünyasını ise Mısır zemininde özümseyen müfessir, 671/1273 tarihinde el-Minye'de vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir.
Tefsir, hadis, fıkıh, lügat ve kıraat sahalarındaki geniş ilmini, ansiklopedik birikime haiz ahkâm ağırlıklı tefsirinde ortaya koyan Kurtubî, Mâlikî mezhebi mensubu olmakla birlikte; ilmî ve fıkhî meselelerin analizinde genellikle objektif bir tutum sergileyip konuları mukayeseli şekilde değerlendirmiştir. Ayrıca pek çok meselede ilmî kıstaslarla kendi mezhep âlimlerini ve mezhebinin yaklaşımlarını da eleştirmiştir.
Âyetlerin tefsirinde, hadise ve me’sûr tefsire öncelik veren Kurtubî, ahkâm âyetlerini yorumlarken ve onlardan şer’î delillerle hüküm istinbat ederken makâsıd/maslahat prensibini de işletmiştir. Müfessir, ahkâm ayetleri yorumunda İslam hukuku kaynaklarını makâsıdü’ş-şerîa zemininde kullanılması gerektiğini belirtip söz konusu yorumların insanlığın ortak ideal ve değerleriyle çelişmemesini öngörmektedir. Biz bu yaklaşımın, ahkâm tefsirinde yeni açılımlar yapabilecek örnek verilere ve potansiyele sahip olduğunu düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Kurtubî, el-Câmi‘ li-Âhkâmi'l-Kur’ân, Ahkâm Âyetleri, Şer‘î Deliller, Yöntem, Yorum

Kaynakça

• Abdülhamîd, Ömer Mevlûd, Hucciyyetü’l-Kıyâs fi Usûli’l-fıkhî’l-İslâmî, Câmi‘atü Kâryûnus, Bingazi 1981.
• Ağırakça, Muhammed Hamidullah, “Hz. Peygamber’in İctihadlarına Fizik ve Sosyal Çevrenin Etkisi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004.
• Altıkulaç, Tayyar, “Kurtubî, Muhammed b. Ahmed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVI, ss. 455-457.
• Âmidî, Seyfuddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi Ali, el-İhkâm fi Usûli’l-Ahkâm, Beyrut 1985.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur‘âni’l-Aazîm ve’s-Seb‘i’l-Me‘ânî, I-XV, Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Apaydın, H. Yunus, “İctihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXI, ss. 432-445.
• .......... “Kıyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, ss. 529-539.
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâ’ü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn (nşr.: K. Muallim Rifat v.dğr.), I-II, İstanbul 1951-55.
• Bardakoğlu, Ali, “Âm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), II, ss. 552-553.
• .......... “Delâlet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), IX, ss. 119-122.
• .......... “Delil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), IX, ss. 138-140.
• .......... “İslâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIII, ss. 15-23.
• .......... “İstihsân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIII, ss. 339-347.
• .......... “İstishâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIII, ss. 376-381.
• .......... “Kitap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVI, ss. 122-126.
• Bayram, Abdullah, “Ahkâm Âyetlerini Yorumlamada Kurtubî Tefsiri’nin Makâsıd Açısından Analizi”, GİFAD, Gümüşhane, 2013, II/4, ss. 75-95.
• .......... Kurtubî ve Fıkhî Tefsiri, Basılmamış Doktora Tezi, UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2008.
• Bedir, Murteza, “Sünnet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII, ss. 150-153.
• Bel‘am, Miftah es-Senûsî, el-Kurtubî: Hayâtühû ve Âsâruhü’l-İlmiyye ve Menhecühû fi’t-Tefsîr, Câmi‘âtü Kâryûnus, Bingazi 1998.
• Berki, Ali Himmet, Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye), Hikmet Yayınları, İstanbul 1990.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973.
• Boynukalın, Ertuğrul, “Makâsıdü’ş-Şerîa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVII, ss. 423-427.
• Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL), I-II, Leiden 1943-1949.
• .......... Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband (GAL Suppl.), I-III, Leiden 1937-1942.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I-VIII, İstanbul 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, I-III, İstanbul 1335-1338.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, I-II, Fecr Yayınevi, Ankara 1996.
• Cündî, Ferîd Abdülazîz, Câmi‘u’l-Ahkâmi’l-Fıkhîyye li’l-İmâm el-Kurtubî min Tefsîrihi, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• Çaykara, Faruk, Kur’ân’ın Yorumlanmasında Amaçsal Yaklaşımlar, Basılmamış Doktora Tezi, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
• Çetiner, Bedreddin, “Ahkâmü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I, ss. 551-552.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî, Tabakâtü’l-Müfessirîn (nşr.: Ali Muhammed Ömer), I-II, Kahire 1392/1972.
• Döndüren, Hamdi, “Zaman ve Şartların Değişmesiyle İslamî Hükümler Değişir mi?”, UÜİFD, Bursa 1998, VII/7, ss. 77-114.
• Dönmez, İ. Kâfi, “İcmâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, ss. 417-431.
• .......... “Maslahat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVIII, ss. 79-94.
• .......... İslâm Hukukunda Müctehidin Naslar Karşısındaki Durumu İle Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”, MÜİFD, İstanbul 1986, IV, ss. 23-51.
• Ebû Zehre, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi (çev.: A. Şener), Fecr Yay., Ankara 1990.
• Ersöz, İsmet, “Ahkâmü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I, ss. 553-554.
• Eskicioğlu, Osman, Ahkâmü’l-Kur’ân, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I, 554.
• Gezer, Arif, Kurtubî’nin Hadis İlmindeki Yeri, Basılmamış Doktora Tezi, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2000.
• Gülşen, Ekrem, Kurtubî Tefsirin’de Esbâb-ı Nüzûl, Basılmamış Doktora Tezi, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2002.
• Güleç, Hasan, “Temel Kaynaklara Göre Namazda İmamlığın Şartları”, DEÜİFD, İzmir 1985, II, ss. 97-104.
• Hallâf, Abdülvehhâb, Masâdırü’t-Teşrî’il-İslâmî fî mâ lâ Nassa fîh, Dârü’l-Kalem, Kuveyt 1970.
• Hatîb el-Bağdâdî, el-Fakîh ve’l-mütefakkih (nşr.: İsmail el-Ensârî), I-II, Beyrut 1400/1980.
• Hocaoğlu, Mustafa, Ahkâm Tefsirlerinin Usûl Açısından Mukayesesi: Cessâs, Herrâsî ve İbn Arabî Örnekleri, Basılmamış Doktora Tezi, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2010.
• Hudarî, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî, Târîhu’t-teşrî‘i’l-İslâmî, Kahire 1400/1980.
• İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdillâh b. Abdilberr en-Nemerî, el-İstizkârü’l-Câmi li-Mezâhibi Fukahâ’i’l-Emsâr ve Ulemâ’i’l-Aktâr fîmâ Tezammenehü’l-Muvatta’ min Me‘ân i’r-Re’y ve’l-Âsâr (nşr.: A. Emîn Kal‘acî), I-XXX, Dârü Kuteybe, Beyrut 1414/1993.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî, İslâm Hukuk Felsefesi (çev.: V. Akyüz, Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık, İstanbul 1999.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Ali, ed-Dîbâcü’l-Müzheb fî Ma’rifeti A’yâni Ulemâi’l-Mezheb (nşr., M. el-Ahmedî Ebü’n-Nûr), I-II, Dârü’t-Türâs, Kahire 1972.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Ahmed el-Ensârî, Lisânü’l-Arab, I-VII, Darü’s-Sadr, Beyrut 1994.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d el-Bağdâdî, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (nşr.: İ. Abbâs), I-IX, Beyrut 1388/1968.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf ez-Zâhirî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire (nşr.: M. Hüseyin Şemseddin), I-XVI, Beyrut 1992.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed, Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-VIII, Mektebetü’l-Kudsî, Kahire 1350-1351.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b., el-Fihrist fî Ahbâri’l-Ulemâi’l-Musannafîn mine’l-Kudemâ ve’l-Muhaddisîn ve Esmâi Kütübihim, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1398/1978.
• Kâdî, Abdülfettâh, Esbâb-ı Nüzûl (çev.: Salih Akdemir), Fecr Yayınevi, Ankara 1995.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz, Tertîbü’l-Medârik ve Takrîbü’l-Mesâlik li-Ma‘rifeti A‘lâmi Mezhebi Mâlik (nşr.: A. Bekîr Mahmûd), I-V, Beyrut 1387-1388/1967-1968.
• Karaman, Hayreddin, Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi (ed. N. Ayhan), Nesil Yayınları, İstanbul 1989.
• .......... “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIII, ss. 1-14.
• .......... İslâm Hukukunda İctihad, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1975.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn (nşr.: Kilisli Muallim Rifat-M. Şerefeddin Yaltkaya), I-II, İstanbul 1360-62/1941-43.
• Kallek, Cengiz, “Müellefe-i Kulûb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXI, ss. 475-476.
• Kasbî, Mahmûd Zelat, el-Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr, Dârü’l-Ensâr, Kahire 1399/1979.
• Kaya, Eyyüp S., “Mâlikî Mezhebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVII, ss. 519-535.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, I-XV, Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Kıyıcı, Selâhaddin, Peygamber’in (s.a.v.) İctihadları, YYÜİFD, I/1, Van 1994, ss. 1-42.
• Koca, Ferhat, “İstinbat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIII, ss. 368-369.
• .......... “Mutlak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXI, ss. 402-405.
• Köksal, A. Cüneyd, Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi, İSAM Yayınları, İstanbul 2008.
• Köksal, İsmail, Tağayyürü’l-ahkâm fi’ş-şerîati’l-İslâm, Beyrut, 2000.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân (tahk.: Hişâm Semîr el-Buhârî), I-X, Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut 2001.
• .......... el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân: el-Fehâris (tahk.: A. b. Abdülmuhsin et-Türkî), (XXIII-XXIV), Müessesetü’r-risâle, Beyrut 2006.
• .......... et-Tezkire fî Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire (nşr.: Ebû Süfyân el-Bestavîsî), Medine 1997.
• Makkârî, Ahmed b. Muhammed, Nefhü’t-Tîb min Ğusni’l-Endelüsi’r-Ratîb (tahk.: İhsan Abbâs), I-VII, Dârü Sâdır, Beyrut 1968.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn b. Muhammed, el-Mukaffa’l-Kebîr (nşr.: M. Ya‘lavî), I-VIII, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1411/1991.
• Mes‘ûd, Muhammed Halid, “Endülüs İslam Hukuk Tarihi: Genel Bir Bakış” (çev.: M. Tayyib Kılıç), İSTEM, VII/14, ss. 403-434.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, el-Câmi‘u’s-Sahîh (nşr.: M. Fuâd Abdülbâkî, I-V, Kahire 1955-1956.
• Müşnî, Mustafa İbrâhim, Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1406/1986.
• Öğüt, Salim, “Emir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, ss. 119-121.
• Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, ss. 211-225.
• .......... Endülüs, İSAM Yayınları, İstanbul 2014.
• Özen, Şükrü, “İstislâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXIII, ss. 383-388.
• Sabbağ, Muhammed b. Lutfî, Buhûs fî Usûli’t-Tefsir, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1408/1988.
• Safedî, Selâhaddin b. Aybeg, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât (nşr.: H. Ritter v.dğr.), Wiesbaden 1962.
• Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford University, London 1964.
• Selmân, H. Mahmûd, el-İmâmü’l-Kurtubî Şeyhu E’immeti’t-Tefsîr, Dârü’l-Kalem, Dımaşk 1993.
• Selmân, Meşhûr Hasan Mahmûd-Desûkî, Cemâl Abdüllâtîf, Keşşâfün Tahlîli li’l-Mesâili’l-Fıkhîyye fî Tefsîri’l-Kurtubî, Mektebetü’s-Sıddîk, Tâif 1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân (nşr.: Mustafa Dîb el-Buga), I-II, Beyrut 1987.
• .......... Tabakâtü’l-Müfessirîn (nşr.: Ali Muhammed Ömer), Kahire 1976.
• ..........Tezyînü’l-Memâlik bi-Menâkıbi Seyyidinâ el-İmâm Mâlik, I-IV, Kâhire 1325.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh b. İdrîs b. Abbâs, Ahkâmü’l-Kur’ân (nşr.: Ü. İzzet el-Attâr), I-II, Kahire 1371/1952.
• Şahinoğlu, M. Nazif, “Ahkâmü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I, ss. 552-553.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fi Usûli’ş-Şerî‘a, I-IV, el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, Kahire, ts.
• Şelebî, M. Mustafa, Ta‘lîlu’l-Ahkâm: Arz ve Tahlîl li-Tarîkati’l-Ta’lîl ve Tatavvurâtihâ fi Usûri’l-İctihâd ve’t-Taklîd, Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1981/1401.
• Şener, Mehmet, İslâm Hukukunda Örf, Öğrenci Basımevi, İzmir 1987.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî, İrşâdü’l-Fuhûl ilâ Tahkîki’l-Hak min İlmi’l-Usûl, I-II, Kahire 1327/1911.
• Taşköprizâde İsâmeddin Ahmed Efendi, Miftâhu’s-Sa‘âde ve Misbâhu’s-Siyâde (nşr.: K. Bekrî, A. Ebü’n-Nûr), I-III, Kahire 1968.
• Turgut, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV, İstanbul 1991.
• Uğur, Mücteba, “Kur’ân-ı Kerim ve Sünnete Göre Abdestte Ayakların Yıkanması”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, Ankara 1989, III/2, ss. 16-28.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen en-Nîsâbûrî, Esbâbü Nüzuli’l-Kur’ân (nşr.: S. Cümeylî), Beyrut 1410/1990.
• Wensinck, A. J., el-Mu‘cmü’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Hadîsi’n-Nebevî, Leiden 1396-69.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Delil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), IX, ss. 136-138.
• Yavuz, Y. Vehbi, Hanefî Mezhebinde İctihad Felsefesi, İşaret Yayınları, İstanbul 1993.
• Yıldırım, Celâl, Kaynaklarıyla İslâm Fıkhı: İbâdât, Muâmelât, Ferâiz, I-IV, Uysal Kitabevi, Konya, 1991.
• Yıldırım, Suat, “el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), VII, ss. 100-101.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Osmân ez-Zehebî ed-Dımaşkî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ (nşr.: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), I-XXV, Müessesetü’r-risâle, Beyrut 1983.
• .......... Târîhu’l-İslâm (nşr.: Ö. Abdüsselâm Tedmûrî v.dğr.), Dârü’l-kütübi’l-Arabiyye, Beyrut 1407/1987.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, I-III, Beyrut, ts.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-Medhalü’l-Fıkhî’l-Âmm, Dımaşk 1963.
• Zeydân, Abdülkerim, Fıkıh Usûlü (çev.: Ruhi Özcan), İFAV, İstanbul 1993.
• Zuhaylî, Vehbe, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi (çev.: Kurul), Risale Yayınları, İstanbul 1990.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Beyrut 1996.