Vakf Yerinde Vasl Muamelesi Yaparak Getirilen Hazfe İzâh el-Ukberi'nin ''İ'rabu'l-Kıraati'ş-Şevâz" Adlı Eserindeki Kıraat Edâlarını Sebeblendirme (Ta'lil ) Bakımından Fonetik Bir Çalışma

Yıl 2020, Sayı: 12, 253 - 268, 29.12.2020

Soaad Sholak

Öz

Bu çalışma, eski âlimler nazarında Vasla Vakf Muamelesi Yapmak (İcrâu’l-Vasli Mücrâ’l-Vakf) olarak bilinen olguya getirilen hazfin izâhının , Arap Dilinde en önemli Şaz Kuran Kıraatleri derlemelerinden biri olan ve İmam Muhibbud’d-Dîn Ebî el-Bekâ Abdillah bin el-Hüseyn bin Abdillah el-Ukberî el-Bağdâdî’nin (h.616) İ’râbu’l-Kıraâti’ş-Şevâz adıyla bilinen kitabında gözlenmesiyle ilgilenmektedir. Öyle ki (el-Ukberi) “İcrâu’l-Vasli Mücrâ’l-Vakf” illeti bağlamında bu kitabında zikrettiği birkaç kıraat edâlarını hazfederek açıklamalar getirmiştir. Çalışmamız, el-Ukberî’ nin Vasla Vakf Muamelesi Yapmak (İcrâu’l-Vasli Mücrâ’l-Vakf) illetine bina ettiği bu açıklamaları Ses Bilim ve Kıraat ilimlerinin verileri ışığında incelemeye çalışmaktadır. Bu illet ile ilgili mümkün olan ve el-Ukberî’ nin kitabında Kur’ân-ı Kerîm’ den bir bölüm için gözlemlediği farklı Kuran kıraâtlerinde görülen ses alternatiflerinin bilgisine ulaşmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

el-Ukberî, Hazf, Kıraatler, Vakf ve Vasl, Ses Bilimsel Çalışma

Deletion, Following the Rule "Treating Linking in the Same Manner as Pause" A phonetic study explaining the reading performance in “I’rab Al-Qira’at Al-Shawadh” Book, by Al-Ukbari

Öz

Abstract This study deals with investigating what was known to the Ancient Linguistics as “Treating Linking in the Same Manner as Pause”, in one of the most important books of irregular readings “Qira’at Shawadh” in the Arabic Language: book of Imam Moheb Ad-Din Abi Al-Baqa’ Abdullah bin Al-Hussein bin Abdullah Al-Ukbari Al-Baghdadi (D. 616 AH); which is known as “I’rab Al-Qira’at Al-Shawadh” Book. Al-Ubkari applied deletion with regard to some of the readings he addressed in his Book, following the rule "Treating Linking in the Same Manner as Pause", and this study aims at explaining and analyzing these cases in the light of facts stated in Phonology and Science of the Qur'anic Readings, to go in depth through this rule and find out the real possible phonetic alternatives for deletion in the reading performance.

Anahtar Kelimeler

Al-Ukbari, Deletion, Qira’at “readings”, Linking and Pause, Phonetic Study

توجيه الحذف بإجراء الوصل مُجرى الوقف دراسة صوتية لتعليل الأداء القرائي في كتاب إعراب القراءات الشواذ للعكبري

Öz

تهتم هذه الدراسة برصد توجيه الحذف في الأداء القرائي على ما عرف عند القدماء بـ (إجراء الوصل مُجرى الوقف)؛ في واحدة من أهم مدونات القراءات الشاذة في العربية، وهي مدونة الإمام محب الدين أبي البقاء عبد الله بن الحسين بن عبد الله العكبري البغدادي (ت 616هـ)، وهي كتابه المعروف بـ (إعراب القراءات الشواذ)؛ حيث علل الحذف في عدد من الأداءات القرائية التي أوردها في ذلك الكتاب بعلة إجراء للوصل مجرى الوقف، فتسعى تلك الدراسة إلى معالجة ذلك وتحليله في ضوء معطيات عِلْمي الأصوات والقراءات؛ للوقوف على حقيقة تلك العلة، والبدائل الصوتية الأخرى الممكنة لحمل الحذف في الأداء القرائي عليها.

Anahtar Kelimeler

العُكْبَرِيّ, الحذف, القراءات, الوصل والوقف, دراسة صوتية

Kaynakça

• Bennâ ed-Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer fi’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. thk. Enes Mehre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Şêrıka: Şêrıka üniversitesi, 1. Basım, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 2. Basım, 1984.
• Ebû Ali el-Fârisî, Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. thk. Bedreddin Kahvecî - Beşîr Cüveycâtî. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1993.
• Ebû Ḥayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-Muḥîṭ. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf. Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 1. Basım, 2003.
• Enceb Ğulêm, Nebi b. Ğulêm Muhemmed. “el-İ’lêl ve’l- İbdêl ve’l- İdğâm Fi Dav’i’l-Kırâ’ti’l- Kur’êniyye ve’l- Lehcêti’l- L’erabiyye”. Mekke: Külliyetü’t- Terbiyye Lil- Benêt, Doktora, 1989.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Me’âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf Necâtî v.dğr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısrıyye Li’t- Telif ve’t-Terceme, 1. Basım, ts.
• Hatîb, Abdüllatif. Mu’cemü’l-Kıraat. Dımaşk: Dâr Sa’di’d-dîn, 1. Basım, 2000.
• İbn Bâbeşâz, Ebü’l-Hasen Tâhir b. Ahmed b. İdrîs. Şerhu’l-Muķaddimeti’l- Muḥassibe. thk. Hâlid Abdülkerîm. Küveyt: el-Metbe’tü’l- Asriyye, 1. Basım, 1977.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: el-Meclisü’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye Vezâretü’l-Evḳāf, 1999.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. Sırrü Ṣınâʿati’l-İʿrāb. thk. Hasen Hindâvî. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, 2. Basım, 1993.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân. el-Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Abdülâl Sâlim Mekrem. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 4. Basım, ts.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân. Leyse fî kelâmi’l-ʿArab. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Mekke, 2. Basım, 1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân el-Hemedânî. Muḫtaṣar fî şevâẕẕi’l-Ḳurʾân. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l- aʿyân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâr Sâdır, 1. Basım, 1978.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emṣâr. thk. Merzûk ali İbrahim. Mansûre: Dâru’l-vefê’, 1. Basım, 1991.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâhet-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî. Teshîlü’l-Fevâʾid ve tekmîlü’l-Maḳāṣıd. thk. Muhemmed Kâmil Berekât. Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1. Basım, 1967.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. muhemmed Abdü’l Kâdir Atê. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî b. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. Basım, ts.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahman b. Muhammed. Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Saîd el-Efgānî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 5. Basım, 1997.
• İbnü’l-Cezerî, bü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l- ʿaşr. Kahire: el-Metbe’tü’t-Ticeriyyetü’l-Kübra, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. thk. Gotthelf Bergstraesser. Mektebetü’bni Teymiyye, 1351.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Şerhü Ṭayyibeti’n- Neşr. thk. Enes Mehre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2000.
• İbnü’l-Vecîh el-Vâsıtî, Ebû Muhammed Necmüddîn Tâcüddîn Abdullāh b. Abdilmü’min. el-Kenz fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Halid El-Meşhedani. Kahire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d- Dîniyye, 2004.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl el-Bağdâdî. el-Uṣûl. thk. Abdülhüseyin el-Fetlî). Beyrut: Müessesetü’r- Risale, 1. Basım, 1985.
• İbrahim, İhab Said İbrahim. “et- Tê’lîlü’bet- Tehfîfi Lil-’edê’i’l- Kırâ’î Fi Kitêbi İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’ş-şevâẕ Lil ʿUkbarī”. el- Mecellet’ül-İlmiyye bi- Külliyyeti’l- ’êdêb Cemi’et Tanta 34 (2019), 8.
• Karala, Havla Ce’fer Irşîd. “İcrâü’l- Vasli Mücra’l- Vekfi ve’l-Eks”. Ürdün: Mûte Üniversitesi, Doktora, 2006.
• Karanî, Ali Abdüllâh Ali. “Eserü’l- Herakêtifi’l -lüğati’l Arabiyye Dirasetün fi’s- Savti ve’l Binye”. Mekke: Ümmü’l-Kurra Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2004.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n- nüḥâh. thk. Muhemmed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1. Basım, 1986.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. Müşkilü iʿrâbi’l-Ḳurʾân. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1405.
• Murâdî, Hasan b. Kasım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meânî. thk. Fahreddin Kabâve - Muhammed Nedim Fadıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1992.
• Murâdî, Hasan b. Kasım. Tavdîhu’l-makâsıd ve’l-mesâlik bişerhi Elfiyyeti’bni Mâlik. thk. Abdurrahman Ali Süleyman. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1. Basım, 2001.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. thk. Abdülmünʻim Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1421.
• Nüveyrî, bü’l-Kāsım Muhammed b. Muhammed. Şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Râcihî, Abduh. el-Lehecâtü’l-ʿArabiyye fi’l-ḳırâʾâti’l-Ḳurʾâniyye. İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Cêmi’yye, 1. Basım, 1996.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İhya-it Turas-il Arabî, 3. Basım, 1420.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürrü’l-Maṣûn fî ʿulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, 1. Basım, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: Mektebetü’l- Hanci, 3. Basım, 1988.
• Sîğ, Abdül-Azîz. el-Muṣṭalaḥüs-Savtî fi’d-Dirâsêti’l-Arabiyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 2000.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî - Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, 1966.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Şerḥu ebyâti Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hesen MEHDELİ - Ali Seyyed Alı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2008.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Maḳāṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣati’l-kâfiye. Mekke: Ma‘hedü’l-buhûsi’l-ilmiyye ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî Cêmi’tü Ümmi’l-kurâ, 2007.
• Tavîl, Abdüllah Abdülkādir. Mecelletü Zemêr lid-Dirâsêti ve’l Bühüs. “Eseru Lüğâti Kabê’ili’l -Üzdi’fid-Dersi’l- lüğevî”. Zemêr Üniversitesi 4 (2007).
• Tenûhî, Mufaddal b. Muhammed et-. Târîḫu’l-ʿulemâʾi’n-naḥviyyîn mine’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn ve ġayrihim. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru Hecer, 2. Basım, 1992.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-. et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân. thk. Ali M. el- Bicâvî. Kahire: İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekahu, ts.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-. İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’ş-şevâẕ. thk. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1996.
• Vêhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed En-Nisaburi. et-Tefsîrül Besît. Riyad, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve İʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1988.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dâru’n-Nefâ᾽is, 5. Basım, 1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 11. Basım, 1996.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhemmed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Ma’arif, 2. Basım, ts.