Kadızâdelilerin İslam Mezhepleri Tarihi ile İlgili Eserleri ve Fırka Tasnif Usulleri

Yıl 2020, Sayı: 12, 129 - 154, 29.12.2020

Ali Durmuş

Öz

Bu çalışma öncelikle 17. yüzyılda Osmanlı Devleti'nde ortaya çıkan dinî ve siyasî bir bünyeye sahip olan Kadızâdeliler Hareketinin liderlerinin İslam Mezhepleri Tarihi alanında telif edilmiş olan eserlerini ortaya koymaktadır. İkinci olarak ise onların söz konusu eserlerindeki fırka tasnif metotlarını konu edinmektedir. Klasik dönem makâlât müellifleri eserlerinde farklı tasnif denemelerinde bulunmuşlardır. Bazıları Hz. Peygamber'den nakledilen 73 fırka rivayetini esas alarak bir sayı belirlemeye çalışmış, bazıları da bu hadise bağlı kalmayıp serbest tasnifler ortaya koymuşlardır. Ortaya konulan bu tasnifler zamanla sistematik bir yapı arz ederek Doğu Hanefî Geleneği, Horasan Muʽtezilî Şiʽî Geleneği ve Eşʽârî Geleneği gibi çeşitli tasnif gelenekleri şekillenmiştir. Osmanlı devletinde ise kuruluşundan itibaren Kadızâdelilerin etkin olduğu 17. yüzyıla gelinceye dek hem Hanefî-Mâtürîdî hem de Eşʽârî Fırak Geleneği etkili olmuştur. Söz konusu iki gelenek içerisinde çeşitli fırak risaleleri telif edilmiştir. Ahmed Rûmî Akhisârî'nin Risâle fî meṣâyidi’ş-şeyṭân li-Âdem ve ẕürriyyetihi adlı eseri de 17. Yüzyıl Osmanlı ilim dünyasında telif edilen önemli bir fırak eseridir. Akhisarî söz konusu eserinde fırka tasnifinde 73 fırka rivayetini esas almış ve Eşʽârî Geleneği’nde olduğu gibi ana fırkaları sekize ayırmıştır. Kadızâdeliler Hareketinin lideri olan Kadızâde Mehmed Efendi'nin ise müstakil bir fırak risalesi bulunmamaktadır; ancak Menâkıbu’ṣ-ṣaḥâbe ve Naṣru’l-aṣḥâb ve’l-aḥbâb ve ḳahru’l-kilâb es-sebâb fî reddi’r-ravâfıḍ ve ġayri ẕâlik adında iki eseri mevcuttur ve bu eserlerinde Şiʽa'yı sert bir şekilde eleştirmektedir. Ayrıca Kadızâde, Mebḥas-ı Îmân ve Manẓûme-i Aḳâid adlı iki eserinde 73 fırka hadisini temele alarak Hanefî-Mâtürîdî Fırak Geleneği’nde olduğu gibi İslam mezheplerini tasnif etmiştir. Bu çalışmada da mezkûr Kadızâdelilerin söz konusu eserleri ile risalelerindeki fırka tasnif usulleri genişçe irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi,, Kadızâdeliler,, Fırka Tasnif Metodu,, Kadızâde Mehmed Efendi,, Ahmed Rûmî Akhisârî,

Books Which Are Related to Islamic Sects History of Qādīzādeli’s and Their Classification Methods of Sect

Öz

This study is revealing books which written about Islamic Sects History of leaders of Qādīzādeli’s Movement that appeared in the 17th century in the Ottoman Empire and it has got religious-political structure at first. Secondly is mentioning their classification methods of sects on aforesaid books. Authors of makālāt in the classical period tried different classification on the books. Some of them tried to determine a count thereby based on 73 sects hadith which is narrated from Prophet, some of them didn't stick by this hadith and revealed free classifications. These classifications is regimented in time and The East Hanafī Ecole, Horasan Muʽtezilī Şiʽī Ecole, Eşʽārī Ecole et cetera various classifications ecoles is showed up. Both Hanafī-Mātūrīdī Ecole and Eşʽārī Firaq Ecole had influence in the Ottoman Empire from its establishment to the 17th century that Qādī-zādelis were active. A lot of books of sects (risāles of firaq) was compiled in the before mentioned ecoles. Book that named Risāle fî meṣāyidi’ş-şeyṭān li-Ādem ve ẕürriyyetihi of Ahmad Rūmī Aqhisārī is a important firaq book which was compiled at the 17th century in the Ottoman science life. Aqhisārī based on 73 sects hadith with regard to sect classification in his aforesaid book and he divided eight furcation main sects according as in the Eşʽārī Ecole. There isn’t a private firak book of Qādī-zāde Mehmed Efendi who was a leader of Qādīzādelis Movement, but there are two books that named Menākıbu’ṣ-ṣaḥābe and Naṣru’l-aṣḥāb ve’l-aḥbāb ve ḳahru’l-kilāb es-sebāb fī reddi’r-ravāfıḍ ve ġayri ẕālik and he criticized harshly the Shiʽa. Also Qādī-zāde classified Islamic sects thereby he based on 73 sects hadith according as in the Hanafī-Mātūrīdī Ecole both his book named Mebḥas-ı Îmān and his book named Manẓûme-i Aḳâid. So in this study, aforesaid books of Qādīzādelis and their classification methods of sect in their above-cited books will be scrutinized in detail.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Qādī-zādeli’s, Classification Method of Sect, Qādī-zāde Mehmed Efendi, Ahmad Rūmī Akhisārī

Kaynakça

• Akhisârî, Ahmed Rûmî. Risâle fî Mesâyidi’ş-Şeytân li-Âdem ve Zürriyyetihi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Harput, 429/13, 119b-148a.
• Arıkan, Adem. "Birgivî'ye Nispet Edilerek Yayınlanan Dâmiğatü'l-Mübtediîn Adlı Eserde Mezhepler". Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit v.d. 2/146-155. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e İslam Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hititkitap Yayınevi, 2008.
• Bozan, Metin. "Osmanlılar'ın Son Döneminde Makâlât ve Fırak Geleneği: Şeyh Abdurrahman Aktepî Örneği". Marife Bilimsel Birikim 11/1 (2011), 115-135.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. "Seyyid Şerif Cürcânî'ye Göre İslam Mezheplerinin Sınıflandırılması". çev. İsmail Yürük. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2001), 227-277.
• Çelebî, Kâtip. Fezleke-i Kâtip Çelebi. 2 Cilt. Toronto: Toronto Üniversitesi Kütüphanesi, ts..
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çelebi, Kâtip. Mîzânu'l-Hak fî İhtiyâri'l-Ahakk. Haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB Basımevi, 1972.
• Durmuş, Ali. Osmanlı'da Dinî Siyasî Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risalesi Risâle-i Müdâfa’a Işığında Hayatı ve İlmî Kişiliği Tercüme Tahkik ve Değerlendirme”. Tokat İlmiyat Dergisi 8/1 (2020), 321-350.
• Ebu Davud. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. "İbn Sadru'd-Dîn eş-Şirvânî ve İtikadî Mezhepler Hakkındaki Türkçe Risâlesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 249-276.
• Gömbeyaz, Kadir. "Bâbertî'ye Nispet Edilen Bir Fırak Risâlesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar". Ekmelüddîn Bâbertî'yi Keşif Yolunda I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu 28-30 Mayıs 2010 (2014), 429-450.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikadî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hızlı, Mefail. "Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• İlhan, Avni. "Birgili Mehmed Efendi ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Risâlesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 173-215.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Manẓûme-i Aḳâid. Balıkesir: Balıkesir Mutasarrıf Ömer Ali Bey Yazma Eser Kütüphanesi, Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 10 Hk 125/4, 61b-133b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Manẓûmetü'l-Aḳâid. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2285, 1b-55b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebḥas-ı Îmân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 233b-346a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Menâḳıbu'ṣ-Ṣaḥâbe. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, T3529, 1a-26a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Naṣru'l-Aṣḥâb. Amasya: Amasya Yazma Eser Kütüphanesi, 05 Ba 955/1, 1a-75b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Naṣru'l-Aṣḥâb. Ankara: Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 03 Gedik 17180, 2b-204a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfaa. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3, 62b-64a.
• Karaca, Songül. Kadızâde Mehmed Efendi Manzûme-i Akâid. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Kaplan, Doğan. “Nûh b. Mustafa’nın Şehrestânî’nin el-Milel ve’n-Nihal Eserinin Türkçe Tercümesi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2 (2019), 256-318.
• Keleş, Ahmet, “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”, Marife 5/3 (2005), 25-45.
• Keskin, Mehmet. "Ehl-i Sünnet ve Mu'tezîle Makâlât Geleneği el-Eşʽârî ve el-Belhî Örneği". Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 27 (2014), 1-22.
• Kuzey, Muharrem. "Osmanlı'da Elfâz-ı Küfür Literatürü ve Önemli Eserler". Türkiye Araştırmaları Literatürü Dergisi 14/27 (2016), 203-231.
• Okur, Kâşif Hamdi. "Amasyalı Fakih Nuh b. Mustafa ve İçtihad ve Taklidle İlgili Görüşleri". Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı: 21-23 Nisan 2017. 1/339-346. Amasya: y.y., 2017.
• Önal, Recep. "İmam Birgivî'nin Siyasî İtikadî Mezheplere Yaklaşımı". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/4 (2018), 2404-2437.
• Şenses, Hafsa. Nuh b. Mustafa ve el-Kelimâtü'ş-Şerîfe fî Tenzîhi Ebî Hanîfe İsimli Eserinin Tahlil ve Tahkiki. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi῾u’l-Fuzalâ. ed. Derya Örs. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• eş-Şirvânî, Muhammed Emin. Muhtasar fî Beyân-i Mezâhibi'l-Muhtelife. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Dâru'l-Mesnevî, 258/7 74b-84a.
• Tan, Muzaffer. "Geç Dönem Hanefî-Maturîdi Fırak Geleneği Bağlamında Bir Risâle: el-Makâlât fî Beyâmi Ehli'l-Bida' ve'd-Dalâlât". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2009), 181-202.
• Tan, Muzaffer. "Hanefî Mâtûrîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnifi Meselesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008), 121-152.
• Tirmizî. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Türker, Ömer. "Nûh b. Mustafa". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yaʽkûb İbn Abdüllatîf. İslâm Mezhepleri ve Kelâmı. haz. Halil İbrahim Bulut v.d.. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Yaʽkûb İbn Abdüllatîf. İslâm'da Fırkalar. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, Bel Yz K0854, 1b-292a.