Osmanlı Fakihi Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddîn Hamza’nın “El-Murtazâ” Adlı Eserindeki İctihad ve Fetvalar Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler

Yıl 2021, Sayı: 14, 459 - 492, 31.12.2021

Mehmet Özkan

Öz

Asıl adı Hamza olan Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddin b. Yûsuf Balıkesirli bir Osmanlı âlim ve fakihidir. İstanbul’da eğitimini tamamladıktan sonra müderris olmuş ve ardından Sahn-ı Semân medresesi müderrisliği payesini elde etmiştir. 917 (1511)’de İstanbul kadısı olmuş ve Sultan II. Bayezid döneminde devlet işlerinde görev almıştır. 919 (1513)’de Yavuz Sultam Selim devrinde Anadolu kazaskerliği ve 921 (1515)’de Rumeli kazaskerliğine tayin edilmiş, ertesi yıl da azledilmiştir. 926 (1519)’da tekrar İstanbul kadısı payesi ile yeniden Sahn-ı Semân müderrisi olmuştur. 928 (1522)’de İstanbul’da vefat etmiştir. Sarıgürz, Arap dili ve belagati, kelam, fıkıh gibi İslami ilimler alanında kitap ve risaleler kaleme almıştır. Çalışmamızda onun fıkıh alanında Hanefî mezhebini esas alarak hazırlanmış kitaplardan derlediği meselelerden oluşan ilmihal niteliğindeki muhtasar fıkıh kitabı el-Murtazâ’daki ictihad ve fetvalar ile ilgili bazı tespit ve değerlendirmelere yer verilmiştir. Bu çerçevede kitabın müellife nisbeti, muhtevası ve üslubu ile temizlik, namaz, zekât, hac, oruç gibi ibadet konuları, inanç esasları ve muâmelât kapsamında yer alan çok sayıda mesele değerlendirme kapsamında yer almıştır. Söz konusu konularla ilgili ictihad ve fetvalarda dayanak olarak kitap, sünnet, icmâ, kıyas, istihsan gibi şer’î delillerin esas alındığı, bununla birlikte ihtiyat, kaçınılmazlık, zorluğun kaldırılması, kolaylık, örf-âdet, zamanın değişmesi, fitne gibi gerekçelerle bazı fıkıh ve usul kaidelerinin dikkate alındığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Sarıgürz, Sarıgörez, Osmanlı, el-Murtazâ

Some Findings and Evaluations on Ijithads and Fatwas in The Ottoman Faqih Sarigürz (Sarigörez) Nureddin Hamza's Work Titled "Al-Murtazâ"

Öz

Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddin b. Yûsuf was an Ottoman scholar and faqīh from Balıkesir and his real name was Hamza. After completing his education in İstanbul he became a muderris (professor) then he was promoted to be muderris of Sahn-ı Semân school. He became a qadi (Muslim judge) of Istanbul in 917 (1511) and he worked for goverment’s duties in the era of Sultan Bayezid II. He was appointed to be a qadi asker (judge of the army) of Anatolia in 919 (1513), then to be a qadi asker of Rumeli in 921 (1515) but the following year he was dismissed. He worked as a qadi of Istanbul in 926 (1519) and muderris of Sahn-ı Semân school. He passed away in İstanbul in 928 (1522) and he was buried in the tomb of masjid which was built by him and named by his name. Sarıgürz wrote books and treatises in the field of Islamic sciences such as Arabic language and rhetoric, kalam and fiqh. In our study, on the basis on Hanafi school, some determinations and evaluations about the jurisprudence and fatwas in al-Murtezâ, the concise book of catechism, which he wrote based on the Hanafi sect in the field of fiqh, are included. In this context, the book's proportion to the author, its content and style, as well as the subjects of worship such as cleaning, prayer(salat), alms(zakat) pilgrimage (hajj), fasting (sawm), the principles of belief and many issues within the scope of treatment (muamalat) were included in the scope of the evaluation. While ijtihads and fatwas related to the aforementioned issues are based on shar'i evidences such as the book, sunnah, ijma, qiyas, istihsan, some fiqh and legal arguments for reasons such as prudence, inevitability, removal of difficulties, convenience, custom, change of time, fitna. It is seen that the rules of procedure are taken into account.

Anahtar Kelimeler

OTTOMAN FAQĪH, Islamic law, SARIGÜRZ, SARIGÖREZ, EL-MURTAZÂ

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. Müsned, 6 Cilt. Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• Apaydın, H. Yunus. “İhtiyat”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 21/577 579. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aslan, Mehmet Selim. “Şâfiî Mezhebine Göre Umûmü’l-Belvânin Şer‘Î Hükümlere Etkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/ 55 (Şubat 2018), 929-944.
• Atâî, Nev‘îzâde. Zeyl-i Şakâik. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1268.
• Baktır, Mustafa. “Umûmü’l-Belvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/155-156. İstanbul: DİA Yayınları, 2012.
• Bardokoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/339-247. İstanbul: DİA Yayınları, 2001.
• Babınger, Franz. “Sarı Kürz”. İslam Ansiklopedisi. 10/220. İstanbul: Milli Eğitim Yayınları, 1966.
• Buhârî, Ebû Abdillâh. Sahihu’l-Buhârî, 8 Cilt. Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Çağırıcı, Mustafa. “Fitne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13/156-159. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvûd. 5 Cilt. Çağrı İstanbul: Yayınları, 1992.
• Efendioğlu, Mehmet. “M. (2017). XVI. Asır Osmanlı Yönetiminde Sahâbe ve Ehl-i Beyt Hassâsiyeti”, Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler, XVI. Yüzyıl. Editörler: Ekrem Demirli, Ahmet Hamdi Furat, Zeynep Münteha Kot, Osman Sacid Arı. 83-96. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2017.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998, 207.
• Furat, Ahmet Hamdi. 16. Asır Osmanlı Dünyasında Fıkıh. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2013.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İpşirli, Mehmet. "Sarıgörez Nûreddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/151-152. İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z‐zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, İstanbul: Maarif Vekaleti Yay.,1362/1943.
• Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, haz: A. Fikri Yavuz- İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınları, ty.
• Mecdî, Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik, Şakâik-ı Nu’mâniyye ve Zeyilleri, haz. Abdulkdir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. Sahihu’l-Müslim (Camiu’s-Sahîh). 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Özel, Ahmet. “Bezzazî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özkan, Mehmet. Hanefîlere Göre İbadetlerin Uygulamasına İlişkin İçtihatlar. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Özkan, Mehmet. “Balıkesirli Bir Osmanlı Alimi: Sarıgürz Nûreddin Hamza Efendi (ö.928/1522) ve el-Murtazâ Adlı Eseri”, Milli Mücadele’nin 100. Yılında Kuva-yı Milliye Şehri Balıkesir Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı (19-22 Eylül 2019), Editörler: Prof. Dr. Zeki Çevik, Prof. Dr. Kamile Gülüm, Prof. Dr. Birsel Oruç Aslan, Arş. Gör. Hasret Ulusoy Yıldırım. 2/503-510. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Kültür Yayınları, 2020.
• Özkan, Mehmet. XVI. Yüzyıl Alim ve Fakihi Muhammed Birgivî’nin Fıkhî Meselelere Yaklaşımı. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Sarıgürz, Nûreddin. el-Murtazâ, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kit., 1104), vr. 181.
• Sarıgürz, Nûreddin. Fetavâ-yı Murtazâ. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 15 Hk 1330), vr.123.
• Sarıgürz, Nûreddin, Ecvibetü Sarıgürz an Es’ileti Kara Seydî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, 895.7. vr. 13-16.
• Sarıgürz, Nûreddin Şerhi Kitab fi Belaga (Haşiye alâ Miftâhi’l-ulûm fi’l-Belâga). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan Koleksiyonu, 892.7, vr. 87.
• Sarıgürz, Nûreddin. Haşiye alâ şerhi’mefâtihi’l-ulûm. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Koleksiyonu, 892.7. vr. 174b-178a.
• Sarıgürz, Hamza Efendi. Kızılbaşların Katline Dair Fetvâ. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, 6401.
• Sinanoğlu, Mustafa. “el-Mevâkıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29/422-424. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Sözüdoğru, Hatice Arslan. “Sarı Gürz Nûreddin Hamza B. Yusuf Efendi (Ö. 928/1521) Ve Ecvibe ‘Alâ Es’ileti’s-Seyyidî Risalesinin Tahkiki”. Tarih Okulu Dergisi (TOD) 11 (XXXV), (Ağustos 2018), 153-173.
• Şelebî Muhammed Mustafa. Ta’lîlü’l-ahkâm, Beyrut: Daru’n-Nehda el-Arabiyye, 1981.
• Tirmîzî, Ebû Îsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmîzî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Karesi Meşahiri, Birinci Kısım, Karesi (Vilayet) Matbaası, 1. Basım, H. 1342.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Burhâneddin El-Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/435-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Külli Kaideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Bustânü’l-ʿârifîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6/475. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.