Rivayet Sistematiği Açısından Erken Dönem Kûfe Tefsir Bilgilerinin Değeri

Yıl 2022, Sayı: 15, 347 - 376, 21.06.2022

Fahri Çakan

Öz

Hicrî 17. yılda Sa‘d b. Ebî Vakkâs tarafından askerî bir garnizon olarak kurulan Kûfe şehri, İslamiyet’in ilk dönemlerinde ilmî faaliyetlerin yoğun olarak gerçekleştirildiği merkezlerden biri olmuştur. İlk başlarda oldukça az bir nüfusa sahip olan bu şehir, çeşitli bölgelerden kendisine doğru gerçekleşen göçlerle büyük bir değişime uğramış; inanç, etnik köken ve kültür yönünden farklılıklar taşıyan yeni sakinleriyle büyük bir merkeze dönüşmüştür. Şehirdeki tefsir çalışmaları ise Hz. Ömer tarafından özel bir seçimle muallim olarak buraya gönderilen Abdullah b. Mes‘ûd ile başlamıştır. O, yaklaşık 10 yıl süreyle mukim olduğu bu şehirde gerek düzenli olarak gerçekleştirdiği ders faaliyetleri gerekse alelade ortamlarda yürüttüğü çalışmalarla, tefsir sahasında önemli bir birikim ortaya çıkarmıştır. Sonraki süreçte ise onun ders halkalarında yetişmiş talebeler ile bu birikim daha da geliştirilerek bir ekol hüviyetine kavuşmuştur.
Bu çalışmada erken dönemde Kûfeli müfessirler tarafından inşa edilmiş tefsir mirası incelenmiştir. Ancak bu inceleme metin/içerikten ziyade söz konusu mirasın aktarılmasına vasıta olan senetler üzerinden yapılmıştır. Çalışmanın amacı ise hem bu birikimin sıhhatini tespit etmek hem de râvilerin senetlerde, hoca talebe ilişkisi üzerinden şekillenen kaynak noktasındaki yönelimlerini belirleyerek Kûfe tefsir faaliyetlerinin ekol hüviyetindeki yapısını ortaya koymaktır.
Kûfe tefsir mirası muhtelif alanların pek çok kaynak eseri tarafından kaydedilmiş durumdadır. Ancak senetlerinin orijinal halleriyle muhafaza edildiği en önemli eser Muhammed b. Cerîr et-Taberî’nin (öl. 310/923) Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân adlı tefsiridir. Dolayısıyla senetler bu eser üzerinden tespit edilmiştir. Ne var ki mezkûr eserdeki Kûfeli müfessirlere ait bilgilerin senetleri, sayısal olarak bu çalışmanın kapsamını aşacak bir seviyede bulunmaktadır. Bu sebeple çalışmada senetlerle ilgili bir sınırlandırmaya gidilmiş ve merfû, mevkûf ve maktû kategorilerini kapsayan her bir bölümde en fazla tekrarı bulunan senetler incelenmiştir. Buna göre söylemek gerekirse tekrarlarıyla birlikte ekolün 238 haberine taşıyıcılık yapmış 48 senet değerlendirmeye tabi tutulmuş ve çoğunun muttasıl bir vasfa sahip olduğu görülmüştür. Bazı senetlerin ise ittisâl şartlarından yoksun olmaları sebebiyle mürsel/münkatı‘ seviyesinde kaldığı anlaşılmıştır. Ekolün birçok temsilcisi bulunmakla birlikte bu bilgilerin aktarılmasında genellikle, Alkame b. Kays (öl. 62/682), Mesrûk b. Ecda’ (öl. 63/683), İbrahim b. Yezîd en-Nehaî (öl. 96/714) ve Amir b. Şerâhil eş-Şa’bî (öl. 104/722) gibi temsilciler görev almıştır. Haberlerin kaynağında ise genellikle Abdullah b. Mes’ûd yer almıştır ki bu durum erken dönemde ortaya çıkan Kûfe tefsir birikiminin ekol seviyesindeki yapısının en önemli göstergelerinden birisidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kûfe, Sened, Merfû, Mevkûf, Maktû

The Value Of Early Period Kufa Tafsir Datas In Terms Of Narration Systematics

Öz

The city of Kufe, which was established as a military garrison in the 17th year of Hijri by Sa'd b. Ebî Vakkâs, became one of the centers where scholarly activities were carried out intensively in the early periods of Islam. This city, which had a very small population in the beginning, has undergone a great change with the migrations from various regions towards it and has turned into a big center with its new residents who differ in terms of faith, ethnicity and culture. Tafsir studies in the city started with Abdullah b. Mas'ud, who was sent here as a teacher through a special election by the Caliph Omar. In this city where he has been a resident for about 10 years, he has created a significant scholarly knowledge in the field of tafsir, both through his regular lectures and his works in ordinary environments. In the next period, this knowledge was further developed with the students who were trained in his course circles and gained the identity of a school.
In this study, the tafsir heritage built by the mufassirs from Kufa in the early period has been examined. However, this examination was made on the chains of narrations that are the means of transferring the aforementioned heritage, rather than the text/content. The aim of the study is to determine the soundness of this scholarly knowledge and to reveal the school-like structure of the Kufa tafsir activities by determining the orientation of the narrators in the chains which is shaped by the teacher-student relationship.
Kufe tafsir heritage has been recorded by many sources of various fields. However, the most important work in which the chains are preserved in their original form is the tafsir of Muhammed b. Cerîr et-Taberî (d. 310/923) named Câmiu'l-Beyân fî Te'vîli'l-Kur'an. Therefore, the chains were determined through this work. However, the chains of the information belonging to the mufassirs of the Kufa in the aforementioned work are at a level that exceeds the scope of this study numerically. For this reason, in the study, a limitation was made regarding the chains and the most repeated chains were examined in each section covering the categories of marfû, mawkûf and maqtû. According to this, 48 chains that were the carriers of 238 narrations of the school with their repetitions were evaluated and it was seen that most of them were connected. It has been understood that some chains remain at the mursal/munqati' level due to their lack of ittisal conditions. Although there are many representatives of the school, representatives such as Alkame b. Kays (d. 62/682), Mesrûk b. Ecda' (d. 63/683), İbrahim b. Yazîd an-Nehai (d. 96/714) and Amir b. Şerâhil al-Sha'bî (d. 104/722) generally took part in conveying this information. Abdullah b. Mes'ud was the one who usually took place at the source of the narrations, which is one of the most important indicators of the school-level structure of the Kufe tafsir knowledge that emerged in the early period.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Kufa, Chain of narration, Marfû, Mawqûf, Maqtû

Kaynakça

• Akgün, Hüseyin. Hadis Rivayet Coğrafyası (Hicrî İlk 150 Yıl). İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Aynî, Bedreddin Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Meġāni’l-ahyâr fî ricâli Meʿâni’l-âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Beğavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdilazîz b. el-Merzübân. Mu’cemü’s-Sahâbe. 5 Cilt. Kuveyt: Mektebetü Dâru’l-Beyân, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru’t-Tavku’n-Necât, h.1422.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhu’l-kebîr. Haydarabat: Dâiratü’l-Me‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Cürcânî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Adil Ahmet Abdülmevcût - Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Dımaşkî, Ebû Zür‘a Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh. et-Târîh. Dımeşk: Mecmeul-Lugati’l-Arabiyye, ts.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. 2019.
• Ebû Ya‘lâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ’. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. Arabistan: Câmiatü’l-Melik Muhammed b. Saûd, 1990.
• Halil, Mahmud Muhammed. Mevsûatü akvâli ebi’l-Hasen ed-Dârekutnî fi ricâli’l-hadîsi ve ‘ılelihî. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 2001.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Büstî. Meâlimü’s-Sünen. Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1932.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Hudayrî, Muhammed b. Ali. Tefsîru’t-tâbiîn. Riyad: Dâru’l-Vatani li’n-Neşri, ts.
• İbn Abdilhâdî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ulemâi’l-hadîs. 4 Cilt. Beyrut: Müssesetü’r-Risâle 1996.
• İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım. Târîhu Dimeşk. thk. Ömer b. Gırâme el-Umravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. Haydarabat: Dâiratü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm müsneden an Rasülillâhi ve’s-sahâbeti ve’t-tâbiîn. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 11 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bâ’isü’l-hasîs fî ihtisâri ulûmi’l-hadîs. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Mencûye, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Yezdî el-İsfahânî. Ricâlü Sahîh-i Müslim. thk. Abdullah el-Leysî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, h.1407.
• İbn Mübarek, Ebû Abdirrahmân Abdullah b. el-Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. ez-Zühd ve’r-rakâik. thk. Habiburrahmân el-A’zamî. Beyrut: Dâtu’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Müni’. Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Mukaddimetü İbnü’s-Salâh, thk. Nurettin Itr. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1986.
• Iclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Ma’rifetü’s-sikât. Arabistan: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• Kelebâzî, Ebû Nasr el-Buhârî. el-Hidâye ve’l-İrşâd fî ma’rifeti ehli’s-sikati ve’s-sâdât. thk. Abdullah el-Leysî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, h.1407.
• Küçük, Raşit. “İsnâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/154-159. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ma’rûf, Beşar Avvâd. Tahrîru Takrîbi’t-Tehzîb. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbül-Kemâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetür-Risale, 1980.
• Mübârekfûrî, Abdurrahman. Tuhfetü’l-ahvezî şerhu Câmiʿi’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Meşîhatü’n-Nesâî. thk. eş-Şerif Hâtim b. Ârif el-Avnî. Mekke: Dâru Âlimi’l-Fevâid, h. 1423.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Heyet. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. Arabistan: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b Saûd, 1991.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h. 1403.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvi fî şerhi Takrîbi’n-Nevâvî. Riyad: Dâru Tayyibe, ts.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ. Ma’rifetü envâi ulûmi’l-hadîs. thk, Abdüllatif el-Hümeym-Mâhir Yâsin el-Fuhl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ. Mukaddimetü İbnü’s-Salâh. thk. Nurettin Itr. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1986.
• Özen, Şükrü “Nehaî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/535-538. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu’cemü’l-kebîr. thk. Humedî b. Abdülmecid es-Selefî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre Yezîd. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Şirketü ve Matbatü Mustafa, 1975.
• Türcan, Ziya. “Hadis Rivayet Geleneği ve Tefsir -el-Câmiu’s-Sahîhu’l-Buhârî’nin Kitâbu’t-Tefsîr’i Örneği-”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/29 (Haziran 2010), 249-282.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Usûl-i Selâse”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/212. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. el-Muğnî fi’d-duafâ. thk. Nurettin Itr. Katar: İdâretü İhyâi’t-Turâs, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyerü ‘a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiratü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1961.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Abdullah b. Bahadır. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.