Üç Dil Bir Siyer: Siyer-i Kâzerûnî ve Tercümeleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 18, 53 - 81, 30.12.2023

Mehmet Halit Ayar

Öz

Bu makalede, tercümeleriyle birlikte bir eserin üç dildeki versiyonu, anlatı ve muhtevayı etkileyen unsurlar bağlamında inceleme konusu edilmiştir. Bu eserlerden birincisi Saîdüddîn Kâzerûnî tarafından telif edilen el-Müntekā fî Mevlidi Nebiyyi’l-Mustafâ isimli Arapça siyerdir. İkincisi bu siyerin Afîfüddîn Kâzerûnî tarafından Farsçaya yapılan tercümesidir. Üçüncüsü ise Vahyî-zâde Mehmed b. Ahmed İznîkî'nin Farsça tercümeyi esas alarak Türkçe’ye kazandırdığı Sahâ’ifü’l-İber Letâ’ifü’s-Siyer isimli eserdir. Araştırmanın hedefi üç eserin muhteva özelliklerini ve ayrıştıkları noktaları belirleyerek, bunları müellif ve mütercimlerin telif ve tercüme yöntemleri üzerinde etkili olabilecek âmiller bağlamında değerlendirmektir. Çalışmanın ilk bölümünde müellif ve mütercimlerin hayatları ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. İkinci bölümde üç eser müstakil başlıklar altında incelemeye tabi tutulmuş, eserlerin genel özellikleri belirtildikten sonra metinler arasındaki farklılıklara dair tespitler özellikle mukaddimelerden elde edilen müellif ve mütercimlerin ilmî şahsiyetleri, telif ve tercüme sebepleri, muhatap okuyucuları ve devrin kültürel yapısı hakkındaki bilgiler bağlamında analiz edilmiştir. Böylelikle müellif ve mütercimlerin telif ve tercüme yöntemlerini neye göre belirledikleri ve bu tercihlerin metinlere nasıl yansıdığı bir siyer eserinin üç farklı dildeki versiyonu üzerinden ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Siyer, Kâzerûnî, Afîfüddîn, Vahyî-zâde

Three Languages, One Sīra: A Study on Siyer-i Kâzerûnî and Its Translations

Öz

In this article, three linguistic versions of a sīra, including its translations, have been studied in the context of elements influencing the narrative and content. The first of these works is the Arabic biography titled el-Müntekā fî Mevlidi Nebiyyi’l-Mustafâ, authored by Saîdüddîn Kâzerûnî. The second is this sira's translation into Persian, done by Afîfüddîn Kâzerûnî. The third is Sahâ’ifü’l-İber Letâ’ifü’s-Siyer, a Turkish rendition by Vahyî-zâde Mehmed b. Ahmed İznîkî, based on the Persian translation. The goal of the research is to determine the content characteristics and divergences of the three works and to evaluate them in the context of the factors potentially affecting the authors’ and translators’ methods of authoring and translating.
In the initial section of the study, the lives of the authors and translators are discussed in detail. In the second section, the three works are addressed under separate headings; following the identification of the general properties of the works, findings regarding the differences between the texts are analyzed especially in the context of the information obtained from the prefaces about the scholarly personalities, reasons for authoring and translating, intended readers, and cultural structures of the era of the authors and translators. Thus, the bases upon which the authors and translators determine their methods of authoring and translating, and how these preferences are reflected in the texts, have been revealed through three different language versions of a biography work.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Sīra, Kâzerûnî, Afîfüddîn, Vahyî-zâde

Kaynakça

• Abdullah, Aydınlı. “İmlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/225-226. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Afîfüddîn, Kâzerûnî. Siyer-i Afîfî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Fatih, 4404.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/393-400. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/180-188. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Âmilî, eş-Şeyh Muhammed b. el-Hüseyn b. Alî ibni’Hüseyn el-Hurr el-. el-Cevâhiru’s-seniyye fi’l-ahâdîsi’l- kudsiyye. Beyrût: Muessesetü’l-A’lemî li’l-Matbû’ât, 1. Basım, 1982.
• Askalân, Ebu’l-fadl Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-. Tehzîbu’t-tehzîb. 12 Cilt. el-Hind: Matba’atu Dâ’ireti’l-Ma’ârifii’n-Nizâmiyye, 1326.
• Askalânî, Ebu’l-fadl Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-. Takrîbu’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed b Alî b Muhammed İbn Hacer el-. ed-Dureru’l-kâmine fî a’yâni’l- mi’eti’s-sâmine. 4 Cilt. Beyrut: : Dâru’l-Cîl, 1993.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed b Alî b Muhammed İbn Hacer el-. ed-Dureru’l-kâmine fî a’yâni’l- mi’eti’s-sâmine. 4 Cilt. Beyrut: : Dâru’l-Cîl, 1993.
• Aşık, Nevzat. “Tahammül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/380-382. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Atâyî, Nev’izâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. ed. Derya Örs. haz. Suat Donuk. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Atâyî, Nev’izâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. ed. Derya Örs. haz. Suat Donuk. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Bağdâdî, İsmâil b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-. Hediyyetü’l-’ârifîn esmâü’l-mü’ellifîn ve âsârü’musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Ma’ârifi’l-Celîle, 1951.
• Başaran, Selman. “Alâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/331-332. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Beyânî, Mustafa b Carullah. Tezkiretü’ş-şuarâ. thk. İbrahim Kutluk. haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.
• Bilgin, Orhan. “Cüneyd-i Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/125. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Bursalı Mehmed Tahir - Saraç, M. A. Yekta. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Durmuş, İsmail. “Ebû Ya‘kūb Sekkâkî”. Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Eberkûhî, Abdusselâm b. ’Alî b. el-Huseyn el- - Kâzerûnî, Sa’îduddîn Muhammed b. Mes’ûd. Nihâyetu’l-mes’ûl fî rivâyeti’r-resûl. haz. Muhammed Ca’fer Yâhakkî. Tahran: Şirket-i İntişârât-i ’İlmî ve Ferhengî, 1366.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”. Kutadgubilig: Felsefe - Bilim Araştırmaları 3 (Mart 2003), 151-184.
• Fikret, Arslan. Mevâhibu’l-Edîb fî Şehi Muğni’l-Lebîb’in Baştan “İnne”ye Kadar Tahkîkî. Yayınlanmamış Doktora Tezi: Selçuk Üniversitesi Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belâğatı Bilim Dalı, 1999.
• Görmez, Mehmet. “Radıyyüddin Sâgânî”. Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi. 35/487-489. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-. Târîhu Bağdâd ve zuyluhû. thk. Mustafâ Abdulkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutub’il-İlmiyye, 1417.
• Heysemî, Ebu’l-Hasen Nureddîn b. Ebî Bekr b. Süleyman el-. Mecmeu’z-zevâ’id ve menbau’l-fevâ’id. thk. Hüsâmüddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Kudsî, 1994.
• Hindî, Alâuddîn Alî b. Husâmüddîn ibn Kâdî Hân el-Müttekî el-. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. thk. Bekrî Hayyânî - Safvet es-Sekâ. 18 Cilt. Beyrût: Mü’essesetu’r-Risâle, 1985.
• İbn Bâbeveyh el-Kummî, eş-Şeyh es-Sadûk Ebî Cafer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn İbn Mûsâ. el-Emâlî. thk. Kısmu’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye-Muessesetü’l-Bi’se-Kum. 1 Cilt. Qum: Müessesetü’l-Bi’se, 1. Basım, 1417.
• İbnu’l-İmâd, İmâm Şihâbuddîn Ebi’l-Felâh Abdilhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akrî el-Hanbelî ed-Dimaşkî. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdu’l-kâdir el-Arnâût - Mahmûd el-Arnâût. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesir, 1986.
• İsfahânî, Ebû Nu’aym Ahmed b. ’Abdillâh el-. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atu’s- Sa’âde, 1974.
• Kâdî Îyâz, Ebü’l-Fazl Îyaz b. Musa b. Îyâz el-Yahsubi. eş-Şifâ bi-ta’rîfi hukûki’l-Mustafâ. 2 Cilt. Ummân: Dâru’l- Feyhâ, 1407.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endülüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/152-153. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Kandemir, M. Yaşar. “Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/220-221. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1941.
• Kummî, Ebu’l-Kâsım Alî b. Muhammed b. Alî b. el-Hazzâz el-. Kifâyetü’l-eser fi’n-nusûs ala’l-e’immeti’l-isnâ aşara. thk. Muhammed Kâsım el-Mûsevî - Ukayl er-Rabî’î. Kum: Merkezu Nûri’l-Envâr fî İhyâi Bihâri’l-Envâr, 1430.
• Kurtuluş, Rıza. “İncûlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/280-281. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Kurtuluş, Rıza. “Muzafferîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/417-418. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Meclisî, eş-Şeyh Muhammed Bâkır el-. Bihâru’l-envâr el-câmi’ li-dureri’l-e’immeti’l-ethâr. thk. Komisyon. Beyrût: Dâru’l-ihyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1983.
• Mehmet, Efendioğlu. “Metrûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/415-416. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Mehmet, Efendioğlu. “Müselsel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/85-86. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mehmet Reşit, Özbalıkçı. “Muğni’l-Lebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/383-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Mesnevihân Tevfîk (Mehmet). Mecmu’atü’t-teracim (Mecmû’atü’t-terâcim). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, 92.
• Saîdüddîn, Kâzerûnî. el-Müntekā fi Mevlidi’n-Nebiyyi’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 00167.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-. ed-Dav’u’l-lâmi [li-ehli’l- karni’t-tâsi’]. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Hayât, 1331.
• Suyûtî, Abdurrâhmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn es-. ed-Durru’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1431.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. çev. Seyit Ali Kahraman. haz. Nuri Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şîrâzî, Ebu’l-Kâsım Muînuddîn Cüneyd-i. Şeddu’l-izâr fî hatti’l-evzâr an zuvvâri’l-mezâr. haz. Muhammed Kazvînî - Abbâs İkbâl. Tahrân: İntişârât-ı Novid, 1344.
• Şirâzî, Mu’înüddîn Cüneyd b. Mahmûd. Tezkire-i hezâr mezâr. çev. Îsâ b. Cüneyd Şirâzî. thk. Abdulvehhâb Nûrânî Visâl. 1 Cilt. Şirâz: Kitâbhâne-i Ahmedî, 1364.
• Taberî, Muhibbuddîn Ahmed b. Abdillâh et-. Zehâ’iru’l-ukbâ fî menâkibi zi’l-kurbâ. Kâhire: Mektebetu’l- Kudsiyye, 1356.
• Tahsin, Yazıcı. “İbn Hafîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “el-Hazreciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/146. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Uslu, Recep. “Dekkâk, Ebû Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/112. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Vahyî-zâde, Mehmed b. Ahmed İznîkî. Sahâifü’l-İber Letâifü’s-Siyer. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, Emanet Hazinesi Kitaplığı, 1173.
• Yardım, Ali. “Birzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/216. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1992.
• Yazar, Sadık. Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymaz ez-. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r- ricâl. thk. Ali el-Becâvî. 4 Cilt. Beyr: Dâru’l-Ma’rife, 1963.