The Inference of Hadīth in Kūrāʿ al-Naml’s al-Munajjad fī al-Luġha

Yıl 2024, Sayı: 20, 91 - 113, 31.12.2024

Şeyma Savaş , Ramazan Ege

Öz

The aim of this study is to examine the use of hadith for istishhād (inference) in the lexicon al-Munajjad fī al-luġa by Kurāʾunnaml and to shed light on the author's method of citing hadith. Istishhād, which holds a significant place in Arabic linguistic studies, aims to establish firm foundations for grammatical rules and meanings by citing reliable linguistic sources, primarily the Qurʾān, eloquent Arabic poetry, and hadiths. Using hadiths, either verbatim or in meaning, as linguistic evidence has been a subject of debate but was employed by linguists from early periods. In the seventh century Hijri, discussions on the use of hadith for istishhād emerged, leading to differing views among linguists. Some deemed it permissible, others not, while a third group accepted it under certain conditions. Lexicographers were generally more flexible on this matter than grammarians In the early centuries, lexicographers were more flexible in using hadith for linguistic citation (istishhād) compared to grammarians. This is evident from the more frequent use of hadith in early lexicons than in grammatical works of the same period. One such lexicon is al-Munajjad fī al-luġa by Kurāʾunnaml, a lexicographer who lived in Egypt during the late third century Hijri (d. 310/922) and influenced subsequent lexicographers. His work, the most comprehensive and oldest surviving lexicon of polysemous terms, includes 15 hadith citations to support its entries. This study will explore his use of hadith under the following subheadings: “The Use of Hadith in Arabic Linguistics, Kurāʾunnaml’s Life and Scholarly Contributions, al-Munajjad fī al-luġa, Kurāʾunnaml’s Hadith Citation Method, and the Hadiths Used in al-Munajjad fī al-luġa.”

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Kūrāʿal-Naml, Istishhād with Hadith, al-Munajjad fī al-luġha, Lexicography, Polysemy, Kūrāʿ

Kürâunneml’in el-Münecced Fi’l-Luġa’sında Hadisle İstişhâd

Öz

Bu çalışmanın amacı, Kürâunneml’ in el-Münecced fi’l-luġa isimli müşterek lafız sözlüğünde istişhâd amaçlı kullandığı hadisleri incelemek ve müellifin hadisle istişhâd yöntemini ortaya koymaktır. Arap dili çalışmalarında önemli bir yer tutan istişhâdın amacı, başta Kur'ân âyetleri, fasih Arap şiiri ve hadisler olmak üzere güvenilir dil kaynaklarından alıntı yoluyla nahiv kurallarının ve mânânın sağlam bir zemine oturmasını sağlamaktır. Hz. Peygamber’den lafzen veya mânen aktarılan hadislerin delil olarak kullanılması şeklinde tanımlanabilecek olan hadisle istişhâd, tartışmalara konu olsa da dilciler tarafından erken dönemlerden itibaren kullanılan bir yöntem olagelmiştir. Hicrî yedinci yüzyılda hadisle istişhâd üzerine tartışmalar başlamış, dilciler arasında farklı görüşler ortaya çıkmış, bazıları hadisle istişhâdı câiz görmezken, bazıları câiz görmüştür. Üçüncü görüş ise, hadisle istişhâdın belirli kurallar dâhilinde câiz olabileceği yönündedir. İlk asırlarda hadisle istişhâd konusunda sözlükçüler, nahivcilere göre daha esnek davranmışlardır. Nitekim erken dönemdeki sözlüklerde, aynı dönemdeki nahiv eserlerine göre hadisle istişhâda daha fazla başvurulduğu görülmektedir. Hicrî üçüncü yüzyılın sonlarında Mısır’da yaşamış, sözlük bilimi alanında eserler vermiş, kendinden sonra gelen sözlükçüleri etkilemiş bir dilci olan Kürâunneml’in (ö.310/922) el-Münecced fi’l-luġa isimli sözlüğü de bunlardan biridir. Günümüze ulaşmış en kapsamlı ve eski müşterek lafız sözlüğü olan el-Münecced fi’l-luġa da Kürâunneml, sözlüğün maddelerine 15 hadisle istişhâdda bulunmuştur. Müellifin hadislerle istişhâd yönteminin inceleneceği makalenin alt başlıkları, “Arap Dilinde Hadisle İstişhâd Olgusu, Kürâunneml’in Hayatı ve İlmî Kişiliği, el-Münecced fi’l-luġa, el-Münecced fi’l-luġa’nın Hadisle İstişhâd Yöntemi, el-Münecced fi’l-luġa’da Kullanılan Hadisler” şeklinde belirlenmiş olup, konu bu başlıklar çerçevesinde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Kürâunneml, el-Münecced fil luġa, Hadisle istişhâd, Sözlük bilim, Müşterek lafız, Kürâʿ.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. tḥḳ. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ, ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrût: Mü’essesetü’r-risâle, 2001.
• Aydınlı, Abdullah. “Merfû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/180-181. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Aydınlı, Abdullah. “Mevkuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/437-438. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Baġdâdî, ʿİsmail Paşa el-. Hediyyetu’l-‘ârifîn: Esmâu’l-müellifîn ve âs̱âru’l-muṣannıfîn. 2 Cilt. İstanbul: Müessesetü’t-târîḫi’l-‘Arabî, 1951.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ḥüseyn b. ʿAli el-. Kitâbu’z-zühdi’l-kebîr, tḥḳ. ʿÂmir Aḥmed Ḥaydar. Beyrût: Müessesetü’l-kütübi’s̠-s̠eḳâfiyye, 1996.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ḥüseyn b. ʿAli el-. es-Sünenü’l-Kübrâ. tḥḳ. Muḥammed ʿAbdülḳâdir ʿAṭâ. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2003.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ḥüseyn b. ʿAli el-. Şuʿabu’l-Îmân. tḥḳ. Muḥammed Zağlûl. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2000.
• Bolelli, Nusrettin. “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987), 165-175. https://doi.org/10.15370/muifd.23777.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. tḥḳ. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 1993.
• Cevherî, İsmâʿîl b. Ḥammâd el-. Tâcu’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. tḥḳ. Aḥmed Abdulġaffûr ’Aṭṭâr. Beyrût: Dâru’l-ʿilm li’l-melâyîn, 1987.
• Dâreḳuṭnî, ʿAli b. ʿÖmer. Sünenü’d-Dâreḳuṭnî. tḥḳ. Şuʿayb el-Arnavûṭ. 5 Cilt. Beyrût: Müʾessesetü’r-risâle, 2004.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/397-398. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Kürâunneml”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/ 561-562. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Efġânî, Saʿîd el-. Fî uṣûli’n-naḥv. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1987.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-luġa. tḥḳ. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• el-Fârâbî, Ebû İbrâhîm İsḥâḳ b. İbrâhîm b. el-Ḥuseyn. Muʿcemu Dîvâni’l-Edeb. tḥḳ. Aḥmed Muḫtâr ʿÖmer. 4 Cilt. Ḳâhire: Müessesetü dâru’ş-şaʿbi li’ṣ-ṣaḥâfeti ve’ṭ-ṭıbâʿati ve’n-neşr, 2003.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd el-. Meʿânî’l-Ḳurʾân. tḥḳ. Aḥmed Yûsuf en-Necâtî Muḥammed ʿAlî Neccâr. 3 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-kütübi’l-Mıṣriyye, 1955.
• Fîrûzâbâdî, Cemâlüddîn Muḥammed b. Yaʿkûb. el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa. Dımaşk: Dâru Saʿdeddîn li’ṭ-ṭıbâʿati ve’n-neşr ve’t-tevzîʿ, 2000.
• Ġaznevî, Ebû Ḥafṣ Sirâcüddîn ʿÖmer b. İsḥâḳ el-. el-Ġurretü’l-münîfe fî taḥḳîḳi baʿżı mesâʾili’l-İmâm Ebî Ḥanîfe. Müessesetü’l-kütübi’s̱-s̱eḳâfiyye, 1986.
• Gündüzöz, Soner. “Arapça Sözlükbilimi ve Sözlük Çalışmaları”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Ḥadîs̠î, Ḫadîce el-. Mevḳifu’n-nuḥât mine’l-iḥticâc bi’l-hadîsi’ş-şerîf. Irak: Dâru’r-râşid, 1981.
• Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. el-Cümel fî’n-Naḥv. tḥḳ. Faḫru’d-dîn Ḳabâve. Beyrût: Mü’essesetü’r-risâle, 1995.
• Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l- ʿayn. tḥḳ. İbrâḥîm es-Sâmirrâî Mehdî el-Mah̠zûmî. 8 Cilt. Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-hilâl, t.y.
• Ebû Ḥayyân ʿAlî b. Muḥammed et-Tevḥîdî. el-Beṣâir ve’ẕ-Ẕeḫâir. tḥḳ. Vedâd el-Ḳâḍî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru ṣâdır, 1988.
• İbâżî, Sâlim b. Ḥumûd es-Siyâbî el-. İsʿâfü’l-aʿyân fî enṣâbi ehl-i ʿUmmân. tḥḳ. Maḥmûd Saʿîd eṭ-Ṭanṭâvî. Beyrût: el-Mektebetü’l- İslâmî, 1965.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen. Cemheretü’l-luġa. tḥḳ. Remzî Münîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ilm li'l-melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ʿAbdullâh b. Muḥammed. el-Kitâbu’l-muṣannef fî’l- eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. tḥḳ. Ḥamd b. ʿAbdillâh el-Cumʿa Muḥammed b. İbrâhîm el-Lehîdâ. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2004.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ʿAbdullâh b. Muḥammed. el-Müsned. tḥḳ. ʿÂdil b. Yûsuf el-ʿAzzâzî, Aḥmed b. Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-vaṭan, 1997.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥüseyn Aḥmed. Muʿcemu meḳâyîsi’l-luġa. tḥḳ. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Manẓûr, Cemâluddîn Muḥammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 10 Cilt. Beyrût: Dâru ṣâdır, 1993.
• İbnü'n- Nedîm, Ebu’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Yaʿḳûb İsḥâḳ b. Muḥammed b. İsḥâḳ. el-Fihrist. tḥḳ. Rıżâ Teceddüd. Beyrût: Dâru’l-maʿrife, 1971.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmâʿîl. el-Muḫaṣṣaṣ. tḥḳ. Ḫalîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 1996.
• İbn Sîde, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. İsmâʿîl. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʻẓam. tḥḳ. ʿAbdülḥamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2000.
• İbn ʿAbdilberr en-Nemerî, ʿAbdullâh b. Muḥammed. el-İstiẕkâr. tḥḳ. Sâlim Muḥammed ʿAṭâ Muḥammed ʿAlî Muʿavvıḍ. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2000.
• Ḳâlî, Ebû ʿAlî İsmâʿîl b. el-Ḳâsım el-. Şuẓûru’l-Emâlî en-Nevâdir. 4 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-kütübi’l-Mıṣriyye, 1926.
• Ḳâlî, Ebû ʿAlî İsmâʿîl b. el-Ḳâsım el-. el-Bâriʿ fî’l-luġa. tḥḳ. Hâşim eṭ-Ṭaʿân. Beyrût: Dâru’l-ḥaḍârati’l-ʿArabiyye, 1975.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. Hicri İlk Üç Asır Arap Dili ve Belagatı Kaynaklarında Rivayet Sistemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
• Kandemir, M. Yaşar. “Mevzû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/493-496. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kâmeş, Aḥmed. “el-Ḥadîs̠ü’n-Nebeviyyü şâhiden luġaviyyen fî’l-muʿcemâti’l-ḳadîmeti mine’l-ʿAyn ile’l-Lisân”. Mecelletü Câmiʿati’l-Emîr ʿAbdulkâdir li’l-ʿulûmi’l-İslâmiyyeti 32/1 (2018), 185-208.
• Ḳâsım b. Sellâm, Ebû ʿUbeyd. Ġarîbu’l-Ḥadîs̱. tḥḳ. Ḥüseyn Muḥammed Şeref. 5 Cilt. Ḳâhire: el-Hey’etü’l-ʿâmmeti li şuʿûni’l-meṭâbiʿi’l-Emîriyye, 1984.
• Ḳıfṭî, Cemâlüddîn ʿAli b. Yûsuf el-. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuḥât. nşr. Muhammed Ebû’l-Faḍl İbrahim. Ḳâhire: Dâru’l-fikr el-ʿArabî, 1986.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥasen el-Hünâî. el- Münteḫab min ġarîbi kelâmi’l-ʿArab. tḥḳ. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿÖmerî. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1989.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥasen el-Hünâî. el-Mücerred fî ġarîbi kelâmi’l ʿArab ve luġâtiha. tḥḳ. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿÖmeri. Mekke: Mektebetü’s̠-s̠aḳâfeti’d-dîniyye, 1992.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAli b. el-Ḥasen el-Hünaî. el-Münecced fi’l-luġa. tḥḳ. Ḍâḥî ʿAbdulbâḳî Aḥmed Muḫtâr ʿÖmer. Ḳâhire: ʿÂlemü’l-kütüb, 1988.
• Müberred, Ebu’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-. el-Kâmil fî’l-luġa. tḥḳ. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-fikri’l-ʿArabî, 1997.
• Muskerî, Seyf b. Sâlim b. Fuḍayl el-. "Beyne'l-meẕhebeyn: Kürâʿunneml enmûẕecen", ʿAlâmu ve menâhicü fî ṣınâʿti’l-muʿcemiyyeti: Kürâʿunneml ve cühûduhü’l-luġavîyyeti nemûẕecen. Ed. Komisyon. ʿUmmân: Meṭâbiʿu vizârati’l-iʿlâm, 2022.
• Naṣṣâr, Ḥüseyin. el- Muʿcemu’l- ʿArabi: Neş’etuhû ve taṭavvuruhû. Ḳâhire: Dâru’l-Mıṣr littıbâʿati, 1988.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. Kur’ân ve Hadisin Arap Gramerindeki Rolü. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2007.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ͑Amr b. ʿOs̠mân. el-Kitâb. tḥḳ. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 4 Cilt. Ḳâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Suyûṭî, Ebu’l-Faḍl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân es-. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳâti’l-luġaviyyîn ve’n-nuḥât. tḥḳ. Muhammed Ebû Faḍl İbrâhîm. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿaṣriyye, 1981.
• Suyûṭî, Ebu’l-Faḍl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân es-. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv. tḥḳ. ʿAbdulḥakîm ʿAṭiyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Suyûṭî, Ebu’l-Faḍl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân es-. ez-Ziyâdât ʿalâ’l-Mevẓûʿât. tḥḳ. Râmiz Ḫâlid Hâc Ḥasen. 2 Cilt. Riyad: y.y., 2010.
• Şarḳî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. et-Ṭayyib b. Muḥammed eş-. Taḥrîrü’r-rivâye fî taḳrîri’l-Kifâye. tḥḳ. ʿAli Ḥüseyn el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-ʿulûmi li’ṭ-ṭıbâʿati ve’n-neşr, 1983.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. Sünenü’t-Tirmiẕî. tḥḳ. Aḥmed Muḥammed Şâkir, Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Muṣṭafâ el-Bâbî’l-Ḥalebî, 1975.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâḳût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-ʿudebâ: İrşâdu’l-erîb ʾilâ maʿrifeti’l-edîb. tḥḳ. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ġarbi’l-İslâmî, 1993.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Maḥmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşḳî ez-. el-Aʿlâm: Ḳâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ' mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳîn. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ʿilm li’l-melâyîn, 2002.
• ʿAlî Zeyne’lʿâbidîn b. el-Ḥüseyn b. ʿAlî b. Ebî Ṭâlib, Ebu’l-Ḥüseyn Zeyd b. Müsnedü’l-İmâm Zeyd. tḥḳ. ʿAbdü’lʿazîz el-Baġdâdî. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, t.y.