XIX. YÜZYILDA DİCLE-FIRAT ÜZERİNDE SİYASET: OSMANLI-İNGİLTERE NÜFUZ MÜCADELESİ

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 4, 905 - 930, 31.12.2020

Yrd. Doç. Dr. Zafer Yıldırım

https://doi.org/10.11616/basbed.v20i58861.784872

Cited By: 1

Öz

XIX. yüzyılda İngiltere, sömürgelerinin incisi olarak gördüğü Hindistan güzergahında bulunan hammadde ve pazar açısından zengin İran ve Osmanlıyı kendi perisferinde tutmaya gayret etmiştir. Osmanlı ise bu dönemde uzaktaki düşman İngiltere’yi yakındaki düşman Rusya’ya karşı kullanmaya gayret etmiştir. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde İngiltere, Hindistan’a ulaşım konusunda Fırat–Basra güzergahını kullanmayı talep etmiştir. Osmanlı, İngiltere’nin ittifakına duyulan ihtiyaç kadar bölgeyi dünyaya açma arzusu nedeniyle bu talebi reddedememiştir. Ancak bölgedeki İngiliz etkisini kırabilmek için kendisi de nehir taşımacılığına başlamıştır. Lynch şirketi etrafında, iki ülke arasında gelişen nehir taşımacılığındaki mücadele esasında Osmanlı-İngiltere arasında yaşanan hükümranlık ve nüfuz mücadelesinin görünen yüzünü teşkil etmiştir. Bu çalışma da Batının ve İngiltere’nin bölgeye girme, Lynch şirketinin bölgedeki varlığını artırma gayretine karşı Osmanlı yerel yönetimlerinin ve merkezin aldığı önlemler, bölgede XIX. yüzyılda vuku bulan gelişmeler ışığında analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İngiltere, Irak, Lynch, Basra

Kaynakça

• Ágoston, G. ve Masters, B. (2009), Encyclopedia of Ottoman Empire (New York: Facts on File Inc.,)
• Akbulut, U. ve Tozlu, S. (2012), İngilizlerin Hindistan Yolunu Güvence Altına Alma Çabası: Fırat Nehrinde İlk Vapur İşletme İmtiyazı (1834), Altıncı Uluslararası Orta Doğu Semineri, ed. Mustafa Öztürk, Enver Çakar. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Akbulut, U. (2014), “İngilizlerin Hindistan’la Olan Haberleşmeyi Hızlandırma Çabaları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, cilt:13, sayı: 25-26. Andrew, W. P. (Sir.), (1857a), Letter to Viscount Palmerston, K.G. on the Political Importance of the Euphrates Valley Railway, and the Necessity of the Financial Support of Her Majesty's Government (London: Wm. H. Allen&Co.), s.5-53.
• Andrew, W. P. (1857b), Memoir on the Euphrates Valley Route to India (London: Wm. H. Allen&Co., 1857), s.17.
• Bamforth, Winifred. (1948), British Interests in the Tigris- Euphrates Valley; 1856-1888, M.A. Thesis.
• Bostock, F., J. (1989), British business in Iran, British Business in Asia Since 1860, ed: R. P. T. Davenport-Hines, Geoffrey Jones, Geoofry. New York: Cambridge University Press
• Brant, R. W., Parkes, E. (1913), Memorandum Respecting the Navigation of the Tigris and Euphrates, Foreign Office.
• Ceylan, E., (2011), The Ottoman Origins of Modern Iraq, New York: I.B. Tauris
• Commercial Relations of The United States With Foreign Countries: During The Year 1908, (1909), Washington: Government Printing Office.
• Chess, K. M. (2014), Commerce and Quarantine in Baghdad: Contending Visions of Ottoman and British Imperialism in Iraq, 1862-1908, M. A. Dissertation, Washington: Washington University.
• Cole, C., L. (2016), Precarious Empires: A Social and Environmental History of Steam Navigation on the Tigris, Journal of Social History, 50, s.74-101.
• Daei, M. (2011), 20.Yüzyılın Başlarında İran-Osmanlı Ticaretinde Bağdat-Basra Yolu, Tarih Araştırmaları Dergisi, 30 (50), s. 57-68.
• Demirbaş, S. (2015), The Treaty of Balta Limani’s Role in Anglo-Ottoman Relations During the Mehmet Ali Problem, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 8, Sayı XXIV, s. 233-251.
• Doğançay, S. (2015), İngiltere’nin Irak Siyaseti (1798-1876), Doktora Tezi, (Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)
• Doğançay, S. (2016), XIX. Yüzyılda Fırat ve Dicle Havzasında Büyük Güçlerin Nüfuz Mücadeleleri, Vakanüvis, vol. 1, 2016, Ortadoğu Özel Sayısı, s. 30-68.
• Ekinci, İ. (2011), Hamidiye Vapur İdaresi: Fırat ve Dicle’de Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Devr-i Hamid: Sultan II. Abdulhamid, ed. M. Metin Hulagü, Şakir Batmaz, Gülbadi Alah, c. II (Kayseri: Erciyes Üniversitesi), s. 445-461.
• Ekinci, İ. (1999), Osmanlı Devleti’nde Bazı Nehir ve Göller, Arayışlar, Yıl:1, Sayı:2, s. 67-90.
• Eşiyok, B., A. (2010), Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisine Eklemlenmesinde Bir Dönüm Noktası: 1838 Serbest Ticaret Anlaşması, Mülkiye Dergisi; Cilt 34, Sayı 266 s.77-96.
• GREAT BRITAIN ii. An Overview of Relations: Safavid to the Present, Encyclopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/great-britain-ii (Erişim Tarihi 1 Şubat 2020)
• Haddad, M. (1991), Iraq Before World War I, The Origins of Arab Nationalism, eds. Rashid Khalidi, Lisa Anderson, Muhammad Muslih, and Reeva S. Simon (New York: Columbia University Press)
• Hoskins, H., L. (2019) British Routes to India (London: Roudledge)
• Ireland, P. W. (1938), The Goverment and Administration of Iraq: A Study in Political Department, Ph.D. Dissertation (London: London School of Economics and Political Sciences,)
• Issawi, C. (1988), The Fertile Crescent 1800-1914, Oxford & New York: Oxford University Press.
• Keskin, T. (2012), Dicle ve Fırat Nehirleri Üzerinde Yapılan Ticaret (1838-1914), Yüksek Lisans Tezi (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılıç, R. (2011), Osmanlı Yönetiminde Irak ve Suriye, İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Kocahanoğlu, O. S. (1997) haz., Midhat Paşa’nın Hatıraları: Hayatım İbret Olsun, c. I, İstanbul: Temel Yayınları.
• Kolars J. F. ve Mitchell, W. A. (1991.) The Euphrates River and the Southeast Anatolia Development Project, Illinois: Southern Illinois University Press.
• Korkmaz, A. (2005), Midhat Paşa’nın Bağdat Valiliği, Yüksek Lisans Tezi İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, M. (2018), Basra Körfezi’nde Osmanlı Denizcilik Faaliyetleri, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurşun, Z. (1998), Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurt, B. (2009), Osmanlı Irak'ında İngiliz Nüfuzuna Tepkiler -Dicle ve Fırat'ta Seyr-i Sefain İmtiyazı Teşebbüsü 1909-1913, İstanbul: Ofset Yapımevi.
• Lutsky, B. (2011), Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, (Çev: Turan Keskin), Yordam Kitap, İstanbul.
• Magedera, I. H. (2020), Arrested Development: The Shape of ‘French India’ after the Treaties of Paris of 1763 and 1814, Interventions, 12/3, s.331-343.
• Orhonlu C., Işıksal, T. (2011), Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar: Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat, Tarih Dergisi, cilt:13 sayı:17-18, s.77-102.
• Özbaran, S. (1971), XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar: Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 25, s. 51-72.
• Ram H. H. (2016), Averting An Iranian Geopolitical Crisis: A Tale of Power Play for Dominance, Victoria: Friesen Press.
• Report from the Select Committee on Steam-Navigation to India: With the Minutes of Evidence, (1834), The House of Commons, London.
• Sağırlı, A. (2012), Cezayir-i Irak_ı Arab veya Şattü’l-Arab’ın Fethi-Ulyanoğlu Seferi- 1565-1571, Tarih Dergisi, 0/41, s.43-94.
• Svoboda, J. M. (1899), Diary nr. 49 (Feb. 1899-Oct. 1899): Summary, https://digital.lib.washington.edu/researchworks/bitstream/handle/1773/36918/jms_049_02_1899_040_sum.html?sequence=1&isAllowed=yerek (Erişim 07.02.2020).
• Uğuz, S. (2016) “Emperyalizm Çağında Akdeniz’den Hindistan’a Alternatif Yol Teşebbüsleri: Süveydiye (Samandağ)-Fırat Nehri-Basra Körfezi Hattı”, (ed. Sacit Uğuz, Bülent Arı), Hatay Tarihi ve Kültürü Üzerine Araştırmalar-1, Mustafa Kemal Üniversitesi Yayını, No:59, Hatay.
• Yenidünya, S. (2009), XIX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti'nin Bağdat'ta Kölemen Hâkimiyetini Kaldırma Teşebbüsleri, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:182, s.1-14.
• Yiğit, A. (2012), Osmanlı Devleti’nin Payas ve Birecik Limanları Üzerinden Bağdat’a Askerî Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer’iyye Sicillerinden Bazı Belgeler, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül 2007-Ankara) (38. ICANAS), Bildiri Kitabı, VII. Cilt, Ankara, s.3397-3418.
• http://www.norwayheritage.com/p_shiplist.asp?co=haaml (Erişim 07.02.2020)
• https://images.qdl.qa/iiif/images/81055/vdc_100000000833.0x00021a/IOR_L_PS_18_B199_0032.jp2/full/!1200,1200/0/default.jpg, (Erişim 13.04.2020)
• https://www.britannica.com/biography/Francis-Rawdon-Chesney (Erişim 21.04.2020)
• https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100000000833.0x00021a (Erişim 07.02.2020)