Yargıtay Kararları Kapsamında Ceza Koşulu ve Aşırı Ceza Koşulunun İndirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2 - Cumhuriyetin 100. Yılına Armağan, 317 - 361, 11.01.2024

Sarp Gümüş

Öz

Ceza koşulu, borçlunun sağlararası bir hukuki işlemde borcunu hiç veya gereği gibi ifa etmemesi riskine karşı ekonomik değeri haiz bir edim üstlenmesidir. Ceza koşulu, bir sözleşmenin hiç veya gereği gibi ifa edilmemesi durumu için veya borcun belirlenen zaman veya yerde ifa edilmemesi durumu için kararlaştırılabilir. Taraflar arasında serbestçe kararlaştırılan bu ceza koşulunun ifası, kararlaştırılan ceza koşulunun türüne göre edimin ifasıyla beraber istenebileceği gibi edimin yerine de istenebilir.
Taraflarca serbestçe kararlaştırılan ceza koşulunun, zaman içerisinde değişen hukuki durum veya ekonomik sebeplerle borçlu açısından tutar itibariyle aşırı hale gelmesi ise her zaman söz konusu olabilir. Bu sebeple çeşitli kanuni düzenlemelerle, aşırı hale gelen bu ceza koşulunun hâkim kararıyla indirilebilmesine olanak tanınmıştır. Türk hukukunda aşırı ceza koşulunun indirilmesi, ancak hâkim kararıyla mümkün olup bu karar, talep üzerine veya re’sen verilebilir. Hâkim, bir ceza koşulunun aşırılığını değerlendirirken bazı ölçütlerden yararlanır. Bu ölçütler, alacaklının menfaati, ceza koşulunu doğuran hukuki ilişkideki asıl borca aykırılığın derecesi, borçlunun borca aykırılıktaki kusurunun derecesi gibi hususlardır. Borçlu, ceza koşulunu ifa etmişse veya henüz muaccel olmamış bir ceza koşulu söz konusuysa, aşırı ceza koşulunun indirilmesini talep edemez. Ayrıca tacir borçlu, ticari işletmesiyle alakalı bir hukuki işlemde taahhüt ettiği aşırı ceza koşulunun indirilmesini de 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu m. 22 hükmü gereğince isteyemez. Ancak öğreti ve Yargıtay, tacirler bakımından taahhüt edilen ceza koşulunun, borçlunun ekonomik mahvına yol açtığından bahisle ahlaka aykırı sayılabildiği hallerde indirilebileceğini belirtmiştir. Hâkimin aşırı ceza koşulunun indirilmesine yönelik verdiği karar inşai bir karar olup somut adaletin ve ekonomik hayatın sürekliliğinin sağlanması bakımından ayrı bir önemi haizdir.

Anahtar Kelimeler

Ceza Koşulu, Aşırı Ceza Koşulu, Tacir, Yargıtay, Borçlu.

The Penalty Clause and Reduction of Excessive Penalty Clause Under the Decisions of the Court Of Cassation

Öz

Penalty clause is that the debtor undertakes an act of economic value against the risk of not performing his debt at all or duly in a legal transaction. Penalty clause can be determined for the non-performance of a contract at all or for the non-performance of the debt at the specified time or place. The performance of this penal clause freely agreed between the parties may be requested together with the performance of the act, or in place of the act, depending on the type of the agreed penalty clause.
It is always possible for the penal clause decided by the parties to become excessive for the debtor due to the changing legal situation or economic reasons over time. For this reason, with various legal regulations, it has been possible to reduce this sentence, which has become excessive, by a judge's decision. The reduction of the excessive penalty clause is possible with the decision of the judge in Turkish law. It is possible for the judge to make this decision upon request or ex officio. The judge makes use of certain criteria when assessing the excessiveness of a penalty clause. These criteria are matters such as the creditor's interest, the degree of breach of the original debt in the legal relationship that creates the penalty, and the degree of the debtor's fault in breach of the debt. If the debtor has fulfilled the penalty clause or if there is a penalty clause not yet due, he can not demand the reduction of the excessive penalty clause. In addition, the merchant debtor can not demand the reduction of the excessive penalty condition that he has committed in a legal transaction related to his commercial enterprise, according to Turkish Commercial Code No: 6102, art. 22. However, the doctrine and the Court of Cassation have stated that the penalty stipulated for the merchants can be reduced in cases where it can be deemed immoral by mentioning that it causes the economic ruin of the debtor. The decision of the judge to reduce the excessive penalty clause is a constructive decision and is important in terms of ensuring the continuity of concrete justice and economic life.

Anahtar Kelimeler

Penalty Clause, Excessive Penalty Clause, Merchant, Court of Cassation, Debtor.

Kaynakça

• AKKAYA, Hilal: “Yargıtay Kararları Doğrultusunda Ceza Koşulu”, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2019.
• AKKAYAN YILDIRIM, Ayça: “Cezai Şartın İşlevi, Türk ve Amerikan Hukukları Açısından Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 61, S. 1-2, s. 357-414. İstanbul, 2003.
• AKKOYUN, Melike: “Türk Borçlar Hukukunda Ceza Koşulunun İndirilmesi”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2021.
• AKSOY, Hüseyin Can: “Ceza Koşulunun Borçlunun Borca Aykırı Davranıştaki Kusuru ile İlişkisi Nedir?”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 2, s. 999-1018. İstanbul, 2018.
• ARICI, Kadir: “Hizmet Akitlerine Cezai Şart Konulması”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi) C.1, S.1, s. 31-44. Ankara, 1997.
• ARKAN, Sabih: “Ticari İşletme Hukuku”, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2017. ARSEBÜK, Ahmet Esat: “Borçlar Hukuku”, C. 2, Ankara, 1950. (Borçlar)
• ARSEBÜK, Ahmet Esat: “Cezai Şart Mefhumu Etrafında Tahliller”, Adliye Ceridesi, S. 16, s. 987-996, Ankara, 1936.
• AYDOĞDU, Murat / KAHVECİ, Nalan: “Tüketici Hukuku”, Adalet Yayınevi, Ankara, 2021.
• AYHAN, Rıza / ÇAĞLAR, Hayrettin / ÖZDAMAR, Mehmet: “Ticari İşletme Hukuku Genel Esaslar”, 14. Basım, Ankara, 2021
• BAŞAR, Didem: “İfaya Eklenen Cezai Şart”, Dicle Üniversitesi Adalet Meslek Yüksekokulu Dicle Adalet Dergisi, C. 2, S. 4, s. 49-77. Diyarbakır, 2018.
• BERKİ, Osman Fazlı: “Pey Akçesi, Rücu Tazminatı ve Cezai Şart Etrafında Tetkikler”, İstanbul Barosu Dergisi, S. 5, İstanbul, 1943.
• BİLGE, Necip: “Cezai Şart”, Ahmet Esat ARSEBÜK’ün Anısına Armağan, s.37-128. Güzel İstanbul Matbaası, Ankara, 1958.
• BİRİNCİ UZUN, Tuba, Götürü Tazminat, Yetkin Yayınları, Ankara 2015.
• CANSEL, Erol / ÖZEL, Çağlar: “Türk Borçlar Hukukunda Ceza Koşulu”, Yaşar Üniversitesi Dergisi, C. 8, Özel Sayı, s.713-733. İzmir, 2013.
• ÇINAR, Ömer: “Türk Borçlar Kanunu ve Alman Medeni Kanununa Göre Cezai Şartın İndirilmesi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 8, S. 16, s. 91-115. İstanbul, 2009.
• DEMİRTAŞ, Sebla: “Cezai Şart”, İstanbul Barosu Dergisi, S. 2010/2, s. 849-873. İstanbul, 2010.
• EKİNCİ, Hüseyin: “Cezai Şart İlişkisinde Kusur Sorunu”, Terazi Hukuk Dergisi, S. 8, s.21-28. Ankara, 2007. (Kusur)
• EKİNCİ, Hüseyin: “Özel Hukuk Sözleşmelerinde Ceza Koşulu”, 2. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2015. (Ceza Koşulu)
• ERÇİN, Ferhat: “Yargıtay Kararları Işığında Tacirlerin Ahlaka Aykırı Cezai Şartın İptalini veya Tenkisini İsteyebilmeleri”, İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 10, S. 1, s. 89-105. İstanbul, 2011.
• ERDEM, Mehmet, “Tazminatın Götürü Olarak Belirlenmesi”, Sorumluluk ve Tazminat Hukuku Sempozyumu, 2009.
• EREN, Fikret: “Borçlar Hukuku Genel Hükümler”, Yetkin Yayınları, Ankara, 2019.
• FEYZİOĞLU, Feyzi Necmeddin: “Borçlar Hukuku Umumi Hükümler”, C.2, s. 327. Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1969.
• GÖKÇEOĞLU, Kâmil Haluk: “Cezai Şart ve Güncel İçtihatlar”, Kazancı Hukuk Yayınevi, İstanbul, 2007.
• GÖKTÜRK, Hüseyin Avni: “Cezai Şart Müessesesi”, İzmir Barosu Dergisi, S. 2-26. İzmir, 1942.
• GÜLSEVEN, Hilal: “Türk Özel Hukukunda Cezai Şartın İndirilmesi”, Seçkin Yayınları, Ankara, 2016.
• GÜMÜŞ, Mustafa Alper: “Borçlar Hukukunun Genel Hükümleri”, Yetkin Yayınları, Ankara 2021. GÜNAY, Cevdet İlhan: “Cezai Şart (BK m.158-161)”, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002.
• GÜNCAN, Mehmet: “Borçlar ve Ticaret Hukukunda Cezai Şartın İndirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1998.
• HONSELL, Heinrich / VOGT, N. Peter / WIEGAND, Wolfgang: Kommentar zum Schweizerischen Privatrecht: Obligationenrecht I (Art. 1 – 529 OR.), 2. Auflage, Helbing & Lichtenhahn, Zürih 2002,
• KAPANCI, Kadir Berk, Götürü Tazminat Anlaşması ve Bunun Ceza Koşulundan Ayırt Edilmesi, Prof. Dr. Mustafa Dural'a Armağan, s. 655-683, İstanbul 2013.
• KARAGÖZ, Veli: “İşverenin Tacir Olması Durumunda Cezai Şartın İndirilmesi” Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XVIII, S. 3-4, s. 109-132. Erzincan, 2014.
• KARSLIOĞLU, Hasan: “Karşılaştırmalı Hukukta Hâkimin Ceza Hukukunu İndirme Yetkisi”, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Y. 2022, C. 7, S. 12, s. 109-138.
• KELLER, Max / SCHÖBİ, Christian: Das Schweizerische Schuldrecht, Band I, Allgemeine Lehren des Vertragsrechts, 3. Auflage, Basel/Frankfurt 1988.
• KILIÇOĞLU, Ahmet: “Borçlar Hukuku Genel Hükümler”, Turhan Kitabevi, Ankara, 2018.
• KOCAAĞA, Köksal: “Türk Özel Hukukunda Cezai Şart (BK m.158-161)”, Yetkin Yayınları, Ankara, 2003.
• KOCAMAN, Arif Burhanettin: “BK m.158/II c.2 Hükmü Gereğince İfaya Ekli Cezai Şart Talep Etme Hakkının Düşmesi (Sona Ermesi) ve BK m.158/II c.2’de Hakkın Korunması İçin Öngörülen İhtirazi Kayıt İleri Sürme Şartının Sözleşme ile Bertaraf Edilip Edilemeyeceği Hususu”. Prof. Dr. Şener Akyol’a Armağan, s.567-582. Filiz Kitabevi, İstanbul, 2011.
• KUNTER, Nurullah: “Ödendikten Sonra Azaltılabilmeleri Bakımından Cezai Şartlar”, Adliye Ceridesi, Ankara, 1940.
• OĞUZMAN, Kemal / ÖZ, Turgut: “Borçlar Hukuku Genel Hükümler”, C.2, Vedat Yayıncılık, İstanbul, 2018.
• OZANOĞLU, Hasan Seçkin: “İstisna ve Özellikle İnşaat Sözleşmelerinde Müteahhidin (Yüklenicinin) Eseri Teslim Zamanında Gecikmesine Bağlanan İfaya Eklenen Cezai Şart (Gecikme Cezası) Kayıtları”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 3, S.2, Ankara, 1999.
• ÖCAL APAYDIN, Bahar/ İNCE AKMAN, Nurten, “Götürü Tazminatın Hâkim Tarafından İndirilmesi Meselesi”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Haziran 2019, C.25, S. 1, s. 220-261.
• PARLAK BÖRÜ, Şafak, “Götürü Tazminat Kavramına Bir Bakış”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Mart-Nisan 2017, S.129, s. 195-228.
• SARI, Suat, “Götürü Tazminat Kavramı Üzerine”, Medeni Hukuk Hocalarına Saygı Günleri, Medeni Hukukta Güncel Sorunlar ve Önemli Gelişmeler Sempozyumu, 26-27 Haziran 2008, İstanbul 2011.
• SAYMEN, Ferit / ELBİR, Halid: “Türk Borçlar Hukuku Umumi Hükümler”, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1958.
• SCHWENZER, Ingeborg: Schweizerisches Obligationenrecht Allgemeiner Teil, 6. Auflage., Stämpfli Verlag AG, Bern 2012, s. 497.
• SOMER, Zeynep: “Cezai Şart Kararlaştırılamayacak Haller”, Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 11, s. 119-137. İstanbul, 2020.
• TAMER, Ahmet: “Tacirler Bakımından Cezai Şart (Ceza Koşulu)” TAAD, Y. 4, S. 14, s. 731-770, Ankara, 2013.
• TİRYAKİ, Murat: “Özel Hukuk Alanında Cezai Şart”, İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2005.
• TUNÇOMAĞ, Kenan: “Cezai Şartın Hukuki Mahiyeti”, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, C. 1, S. 4, s. 558-568. Ankara, 1962. (Hukuki Mahiyet)
• TUNÇOMAĞ, Kenan: “Türk Hukukunda Cezai Şart” Baha Matbaası, İstanbul, 1963. (Cezai Şart)
• TUTAR, Elce: “Cezai Şartın Hukuki Niteliğini Açıklayan Görüşlerin Dönme Cezası Bakımından Değerlendirilmesi ve Dönme Cezasının Benzer Kurumlardan Farkı”, Terazi Hukuk Dergisi, Ocak 2017, C. 12, S.125.
• TUTAR, Elce: “Dönme Cezası”, Turhan Kitapevi, Ankara 2016.
• UÇAR, Salter: “Hukukta Cezai Şart ve Uygulaması”, Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1993.
• UYGUR, Tanju: “Cezai Şartın Tenkisi”, Ankara Barosu Dergisi, S. 6, s. 816-819. Ankara, 1975.
• von TUHR, Andreas: “Borçlar Hukukunun Umumi Kısmı”, C.1-2, s.763. (Çev. Cevat Edege), Olgaç Matbaası, Ankara, 1983.
• YAĞCIOĞLU, Burcu: “Türk ve İsviçre Hukukunda Ceza Koşulu (Cezai Şart)”, Seçkin Yayınları, Ankara, 2019.
• YAYVAK Namlı, İrem: “İş Hukuku’nda Cezai Şart”, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2019.
• YILDIRIM, Uğur, Cezai Şart (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2010).