Zehebiyye Tarikatı: Şiileşme Süreci, Safevîler Dönemindeki Rolü ve Tarihi Şahsiyetleri

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 83 - 103, 30.06.2025

Mahmut Çetin , Murat Özaydın

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1648290

Öz

Zehebiyye tarikatı, Sünnî Kübrevîye tarikatından neşet eden bir kol olarak ortaya çıkmış, ancak zamanla Safevîler’in politik ve mezhepsel etkisiyle dönüşüme uğrayarak Şiî bir kimlik kazanmıştır. Safevîler’in Şiîliği devletin resmî mezhebi hâline getirmesi, Zehebiyye’nin tasavvufî öğretilerini, toplumsal yapısını ve siyasi konumunu derinden etkilemiştir. Esasen Safevîler öncesi dönemde dahi tarikat, kendi silsilelerinin Şiî olduğunu ileri sürmüş ve bu iddialar erken dönem kimliği açısından tartışmalı bir zemin oluşturmuştur. Safevî yönetiminin destekleyici politikaları sonucunda ise Şiîleşme süreci belirginleşmiş ve tarikatın kimliği dönüşmüştür. Tarikatın en önemli şeyhleri arasında Hacı Muhammed Habûşânî, Şeyh Gulâm Ali Nîşâbûrî, Tacüddin Hüseyin Tabâdekânî, Derviş Muhammed Karindihî, Muhammed Ali Müezzin Horasanî ve Seyyid Kutbeddîn Muhammed Neyrîzî gibi isimler yer almakta olup, bu şahsiyetler Zehebiyye’nin manevî ve entelektüel mirasının şekillenmesinde belirleyici rol oynamıştır. Safevîler dönemiyle birlikte tarikatın siyasi ve toplumsal konumu güçlenmiş, ancak bu süreç mezhepsel dönüşüm ve tasavvufî öğretilerin yeniden yorumlanmasıyla sonuçlanmıştır. Bu çalışma, Zehebiyye tarikatının tarihsel gelişimini, Kübrevîye tarikatıyla olan bağlarını ve Safevîler döneminde yaşadığı dönüşümü incelemektedir. Tarikatın Şiîleşme sürecinde oynadığı rol, Safevî yönetimiyle kurduğu ilişkiler ve önde gelen şeyhlerinin tasavvufî mirasa katkıları analiz edilerek, Zehebiyye’nin mezhepsel kimlik kazanma süreci detaylandırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Zehebiyye , Kübreviyye , Safevîler , Şiîleşme , Tarikatlar.

The Zehebiyye Order: Shi‘ization Process, Role in the Safavid Era, and Key Historical Figures

Öz

The Zehebiyye Order emerged as a branch of the Sunni Kubrawiyya tradition, but over time, it underwent a transformation under the political and sectarian influence of the Safavids, ultimately adopting a Shi‘i identity. The institutionalization of Shi‘ism as the official sect by the Safavid state deeply affected the mystical doctrines, social structure, and political position of Zehebiyye. Even before the Safavid era, the order had asserted that its spiritual lineage was Shi‘i, a claim that remained a subject of debate regarding its early identity. However, with the Safavid administration’s patronage and policies, the process of Shi‘ization became more pronounced, reshaping the identity of the order. Among the most influential figures in Zehebiyye’s history are Haji Muhammad Habushani, Sheikh Ghulam Ali Nishapuri, Taj al-Din Husayn Tabadekani, Darvish Muhammad Karindihi, Muhammad Ali Muezzin Khorasani, and Sayyid Qutb al-Din Muhammad Nayrizi. These figures played a crucial role in shaping the spiritual and intellectual legacy of the order. During the Safavid period, Zehebiyye’s political and social standing strengthened, yet this transformation also led to sectarian shifts and the reinterpretation of its Sufi doctrines. This study examines the historical development of the Zehebiyye Order, its ties to the Kubrawiyya tradition, and the transformations it underwent during the Safavid era. By analyzing the role the order played in the process of Shi‘ization, its relations with the Safavid administration, and the contributions of its prominent spiritual leaders, this research aims to provide a comprehensive understanding of how Zehebiyye constructed its sectarian identity within the evolving religious and political landscape.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Zehebiyyeh , Kubrawiyyah , Safavids , Shi‘ization

Kaynakça

• Anonim. Cihângüşa-yı Hakân (Târih-i Şah İsmail). Yayına hazırlayan Allah Data Muttar. İslâmâbâd: Merkez-i Tahkikât-ı Fârsî İran ve Pakistan, 1986.
• Anzali, Ata. “The Emergence of the Ẕahabiyya in Safavid Iran”. Journal of Sufi Studies 2 (2013), 149-175.
• Arslan, Abdülrakip. Emîr-i Kebîr Seyyid Ali Hemedânî: Hayatı, Eserleri ve Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Babayan, Kathryn. The Waning of the Qizilbash: The Spiritual and The Temporal in Seventeenth Century Iran. Princeton: Princeton University, Department of Near Eastern Studies, Doktora Tezi/Ph.D. Dissertation, 1993.
• Browne, Edward Granville. A Literary History of Persia. 4 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1959.
• Caferiyan, Resul. Safevîyye der Arse-i Din, Ferheng ve Siyâset. 3 Cilt. Kum: İntişârât-ı Pejûheşgede-yi Havza ve Dânişgâh, 1379.
• Çûgâniyân, Dâvûd. “Sebʿu’l-Mesânî, Temâm-ı Nâtemâm-ı Mesnevî”. Edebiyât-ı Fârisî (Dânişgâh-i Âzâd-ı Meşhed) 19 (1387), 7-30.
• Ferîdî. Terceme-i Dîvân-ı Hâfız: Manzum Hâfız Dîvân-ı Tercemesi. Hazırlayan Emrullah Yakut. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gökbulut, Süleyman. “Sünni Bir Tarikatın Şiileşen Kolları: Kübreviyye-Şiilik İlişkisi.” Marife Dergisi 8/3 (Kış 2008). 285-308.
• Gökbulut, Süleyman. Necmeddîn Kübrâ ve Kübrevîlik. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2009.
• Hâfız Şemsüddîn Muhammed. Dîvân-ı Gazaliyât-ı Mevlânâ Şemsüddîn Muhammed Hâce Hâfız-ı Şîrâzî. Haz. Halîl Hatîb Rehber. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1377.
• Hakîkat, Abdürrafi. Mektebhâ-yı İrfanî der Deverân-ı İslamî. Tahran: İntişârât-ı Komeş, 1383.
• Hâverî, Esedullah. Zehebiyye: Tasavvuf-i İlmî-Âsâr-ı Edebî. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1362.
• Horasânî, Muhammed Ali Müezzin es-Sebzevârî. Tühfe-i ʿAbbâsî. nşr. Enes Tek. Tahran: Kitābhāne-i Millî-yi Îrân, 1381. Hüseynî Şîrâzî, Kutbuddîn Muhammed. Resâʾil: Hikmetü’l-ʿârifîn, Duʿaʾi Sabâh, Câm-i Cihân-nemâ, er-Rûhiyye. Tahran: Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, nr. 64956, 76b–87a.
• Işılak, Halil. Safevîler Dönemi İmâmiyye Şia'sında Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• İstahrî, İhsânu’llâh ‘Alî. Usûl-i Tasavvuf. Tahran: Kânûn-i Ma‘rifet, 1338.
• Kazvinî, Kadı Ahmed Gaffâr-î. Târih-i Cihân Âra. Tahran: Kitâb Fürûş-i Hâfız, t.y.
• Kiyâî Nejad, Zeyneddin. Seyr-i İrfân der İslâm. Tahran: İntişârât-i İşrakî, 1366.
• Kummî, Molla Muhammed Tâhir. Tühfetü’l-Ahyâr. thk. Dâvud İlhâmî. Kum: Hedef, 1369.
• Kübrâ, Necmeddîn-i. Fevâihu’l-cemâl ve fevâtihu’l-celâl. thk. Yusuf Zeydan. Kahire: Dâr Saâdi’s-Sabâh, 1993.
• Müezzin Horasanî, Muhammed Ali. Tühfe-i Abbasî. Tahran: Kitâbhâne-i Millî-yi İran, 1381.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Makaleler II. çev. Şehabeddin Yalçın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London: I.B. Tauris, 2006.
• Neyrîzî, Kutbuddîn Muhammed. Hikmat al-ʿârifîn (Faslü’l-hitâb). Tahran: Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslamî, nr. 1521/1, 88b-89b.
• Payûn, Rüya. “Seyr-i Târih-i Tasavvuf der Asr-ı Safevîyye”. Ferheng-i İsfahan 19 (Bahar 1380), 30. 14-32.
• Pûr-Pirûzân Hâdî, Hâciyân. “Tarikat-ı Zehebiyye der Asr-ı Safevî”. Faslnâme-i İlmî-Pejûheş-i Târihnâme-i İran Ba‘d ez İslâm 7/13 (Güz ve Kış 1395), 25-50.
• Refiî Zabilî, Hamidullah. Zehebiyye: İrfan ya Tasavvuf. Kum: İntişârât-ı Şemîm Kalem, 1391.
• Savory, Roger. İran Asr-ı Safevî. çev. Kambiz Azizî. Tahran: Neşr-i Merkez, 1385.
• Savory, Roger. Safevîler Devrinde İran. çev. Özgür Kolçak. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2021.
• Şamlu, Veli Kulu Bey. Kısasü’l-hâkânî. Yayına hazırlayan Seyyid Hasan Sâdât-ı Nasırî. 2 Cilt. Tahran: Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât, 1374.
• Şîrâzî, Muhammed Maʾsûm. Tarâikü’l-Hakâʾik. 3 Cilt. Tahran: Kitâbhâne-i Senâʾî, 1318.
• Şüşterî, Kadı Nurullah. Mecâlisü’l-müʾminîn. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İslâmiyye, 1377.
• Temimdari, Ahmed. İrfan ve Edeb der Asr-ı Safevî. Tahran: İntişârât-ı Hikmet, 1372.
• Trimingham, J. Spencer. The Sufi Orders in Islam. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• Ukaylî, Seyyid Ahmed. “Tahavvülât-ı Siyasî ve İlmî-yi Tasavvuf ez Sukut-u Safeviyye tâ Ber Âmeden-i Zendiyye”. Târih-i İran 5/66 (Payîz 1389), 117-145.
• Uyar, Mazlum. “Safevîler Öncesi İran'da Tasavvuf ve Safevî Devletinin Ortaya Çıkışı”. Akademik Araştırmalar Dergisi 2/7-8 (Kasım 2000-2001), 85-98.
• Vâhidî, Seyyid Takî. der Kûy-i Sûfiyân. Tahran: İntişârât-ı Nahl Dâniş, 1384.
• Zerrînkûb, Abdülhüseyin. Dünbâle-i Cüstücû der Tasavvuf-i Îrân. Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, 1387.