IBN KEMAL AND MEHMED BIRGIVI IN THE OTTOMAN’S KALAM TRADITION

Yıl 2021, Cilt 5, Sayı 1, 43 - 72, 01.06.2021

Mustafa ÜNVERDİ Şeyma İLBAYLI

Öz

The aim of this study is to present the theoretical views of Ibn Kemal and Mehmed Birgivî, scholars in the Ottoman Empire, in a 16th century. The views of the two scholars were analyzed from their own sources within the bounds of possibility. As of the 16th century, it was seen that scientific studies were at an advanced level. In this century, the political conquest of new lands, internal revolts and Shi'ite propaganda came to the fore. In the 16th century, many scholars were raised in the Ottoman world of science. During this period, Ibn Kemâl and İmam Birgivî are two distinct names. Since Ibn Kemâl was in the state service, he contributed to the preservation of Sunni thought with his treatises and fatwas against Shiite propaganda, which was intense at that time. With his philosophical analysis, Ibn Kemal is an important representative of philosophical theology in the Ottoman theological tradition. On the other hand Birgivî, tried to prevent distortions in the belief world of the people and some deviations in Sufism with his treatises, which were mostly advices about the belief. It does not seem appropriate to associate him with Salafism because of his struggle with bidah and superstitions. For, the Ahl al-Sunnah has fought a strong intellectual struggle against bid’at and superstitions in every period of history. Although Ibn Kemal and Birgivî have different opinions on some issues, we can say that they are both representatives of the Sunni belief centered on Hanafi-Mâtürîdî.

Anahtar Kelimeler

Theology, Ottoman, Ibn Kamâl, Kamalpasazade, Birgivi, 16th centur

Osmanlı Kelam Geleneğinde İbn Kemal ve Mehmed Birgivî

Öz

Bu çalışmanın amacı 16. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin önemli âlimlerinden İbn Kemâl ve Mehmed Birgivî’nin İlahiyat, nübüvvet, semiyyat ve insan hakkındaki görüşlerini karşılaştırmalı biçimde ortaya koymaktır. İki âlimin görüşlerinin –imkânlar dâhilinde- kendi kaynaklarından incelendiği bu çalışmada, 16. Yüzyıl itibariyle ilmî çalışmaların ileri düzeyde olduğu görülmüştür. Bu asırda siyasi olarak yeni toprakların fethi, iç isyanlar ve Şiî propagandası öne çıkmıştır. 16. Yüzyıl Osman Devleti’nde İbn Kemâl ve İmam Birgivî dikkat çeken iki özgün isimdir. İbn Kemâl, felsefî tahlilleri ile Osmanlı kelâm geleneğinde felsefî kelâmın önemli temsilcisi durumundadır. Ayrıca devletin üst kademelerinde görev almış bir bürokrat kimliğine sahip olmasının da etkisiyle olmalı, yaşadığı dönemde Şiî propagandasına karşı mücadele için risâleler yazmış ve ortaya koyduğu düşünceyle Sünnî i’tikâd lehinde çabalamıştır. Birgivî ise daha çok akaide dair öğütler niteliğindeki risaleleri ile halkın inanç dünyasındaki tahrifata ve tasavvuf ehlindeki kimi sapmalara engel olmaya çalışmıştır. Onun dinî anlamda öze dönüş şeklindeki görüşleri Selefilikle ilişkilendirilmesine neden olmuştur. İbn Kemâl ve Birgivî’nin yöntemleri farklı olsa da her ikisinin de Hanefî-Mâtürîdî merkezli Sünnî inancın temsilcileri olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Osmanlı, İbn Kemal, Birgivi, 16. Yüzyıl

Kaynakça

• Akpınar, M. Raşit. “Osmanlı Toplumunda Selefî Düşüncenin Tipik Bir Temsilcisi Olarak Kadızâdeliler”. İlahiyat Akademi Dergisi 1/1-2 (2015): 303-305.
• Alper, Ömer Mahir. “16. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülahazalar”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı İlim ve Fikir Dünyası. Ed. Ekrem Demirli vd. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Arslan, Ahmet Turan. “İmam Birgivî Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri”, İstanbul: Seha Yayıncılık, 1992.
• Arslan, Ahmet Turan. “Türk Düşünce Hayatında İmâm Birgivî”. Hoca Ahmed Yesevî’den Şeyh Şaban-ı Velî ve Sonrasına Türk Düşünce Hayatı Uluslararası Sempozyum Bildirileri. (Kastamonu. 4-5 Mayıs 2018).
• Arslan, Ahmet. Kemalpaşazâde Tehâfüt Hâşiyesi’nin Tahlîli. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Atay, Hüseyin. “İlmî Bir Tenkit Örneği Olarak İbn Kemâlpaşazade’nin Muhyiddin b. Arabî Hakkındaki Fetvası”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 1989.
• Atsız, Hüseyin Nihal. İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2. Basım, 2015.
• Aydın, Ömer. Türk Kelâm Bilginleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Aynî, Mehmed Ali. Türk Ahlâkçıları. 1/105-152. İstanbul: Marifet Basımevi, 1939.
• Birgivî, Mehmed. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye fî beyâni’s-sîreti’n-nebeviyyeti’l-Ahmediyye, (Bombay: Şerefüddin el-Kütübî ve Evlâdihî, t.y.).
• Birgivî. İzhârü’l-Esrâr. İstanbul: Mısır Matbası, 1325.
• Bulut, Fazlı. İran (Gül, bülbül ve şiir ülkesi). İstanbul: Doğan Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 1:352-54. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Çelebi, İlyas. “Kemâl Paşazâde Kelâma Dair Görüşleri”. İslam Ansiklopedisi. 25/242. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Dalkıran, Sayın. İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz. İstanbul: OSAV Yayınları, 1997.
• Demir, Abdullah. “İmam Birgivî Selefî mi yoksa Mâtürîdî mi?”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mahmet Bayyiğit vd. 2/286-315. Balıkesir: y.y., 2019.
• Demircigil, Bayram. “Birgivî’nin Tasavvuf ve Tarikatlere Bakışı”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergii 6/4 (Eylül 2017): 717-734.
• Düzenli, Yaşar. “Balıkesir’li Bir Osmanlı Aydını: İmam Birgivî” Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/4 2000): 228-247.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sâbit. “el-Fıkhü’l-Ekber”. ed. Ali Nar, Akaid Risaleleri içinde. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Geçit, Mehmet Salih. “İmam Birgivi’de Öze Dönüş Temayülü”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mahmet Bayyiğit vd., 2/194. Balıkesir: y.y., 2019.
• Gölcük, Şerafettin. “Kemâl Paşazâde’nin İnsan Anlayışı”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu. Haz. Hayri Bolay, Bahaeddin Yediyıldız, Mustafa Sait Yazıcıoğlu. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 1989.
• Gündoğdu, Cengiz. “Sivâsî Abdülmecid”. İslam Ansiklopedisi. 37/286-287. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Güney, Necmeddin. “Osmanlı’da Para Vakfı Uygulamasına Güçlü Bir İtiraz: İmam-ı Birgivî’nin Para Vakfı Aleyhindeki Görüşleri”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6/11 Haziran 2019): 13-32.
• İbn Kemâl. Dîvân (Tenkidli Metin). Haz. Mustafa Demirel. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1996.
• İbn Kemâl. Kitabu’l-İmân. Reşid Efendi. 1049. 139a-142a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. “Resâ’ilü İbn Kemâl”. Din-i İslâm Hediyesi. Trc. Manastırlı el-HacHafız Davud Paşa. İzmir: Köylü Matbaası, 1326-1328.
• İbn Kemâl. “Risâle fî Ebeveyni’r-Resul”. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 28-41. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. “Risâle fî Haşri’l-Ecsad”. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 88-101. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. er-Risâle Münîratu’l-İslâm. Esad Efendi, 1188. 29b-30a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Fazilet-i Muhammed (a.s.) Risâlesi. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 41-48. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Hadis-i Erbain Tercümesi. Trc. Âşık Netâi. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1316.
• İbn Kemâl. Haşiyetun li’l-Mevâkıf fî Evveli’l-İlahiyyât. Halet Efendi. 810. 208b-209a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. İ’câzu’l-Kur’an. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 70-77. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî Beyân-ı Evsâf-ı Ummi'l-Kitâb ve Levh-i Mahfuz ve Levh-i Manevî. İstanbul: Darü't-Tıbaatü'l-Amire, 1264.
• İbn Kemâl. Risâle fî Beyani’l- Kaza ve’l-Kader”. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 48-66. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî Heykelü’l-İnsan. Ayasofya. 4794. 259b-260a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî mâ Yeteallaku bi-Halki’l-Kur’an. Mecmûa. Düğümlü Baba. 321. 66-70. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî Meâdi’l-Cismânî. Lâleli. 3711. 98b-100a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî Tahkiki’l-Mucize. Düğümlü Baba. 321. 77-84. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn Kemâl. Risâle fî Ulûm el-Hakâik ve Hikmeti’d-Dekâik. Halet Efendi. 810. 153b-154a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbn-i Kemal Paşa. Tercihu’l-Mezhebi’l-Hanefî alâ Gayrihî. Nafiz Paşa, 212. 1. Türkiye Yazma Eserler Kurumu-Süleymaniye Kütüphanesi.
• İlmiyye Sâlnâmesi. Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Gailtekin, Cevdet Dadaş. İstanbul: İşaret Yayınları, (Nisan-1998): 299.-304
• İmam Birgivî, Risâle-i Birgivî: Mü’minlere Nasihat. sad. Mehmed Şevket Eygi-Ahmed Ersin Yücel. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1964.
• İmam Bîrgivî. Tarikat-i Muhammediyye Tercümesi. Arapça aslından Çev. Celâl Yıldırım. İstanbul: Demir Kitapevi, 1969.
• İmam-ı Âzam, İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. İstanbul: y.y. 1981.
• İnalcık, Halil. “Şerîat ve Tasavvuf. Medrese ve Tekke”. Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet (Seçme Eserleri-IX.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• İpşirli, Mehmet. “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”. Osmanlı Medeniyeti ve Devleti Tarihi. Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 1: 139-277. İstanbul: IRCICA, 1994.
• Hizmetli, Sabri. “Mezhepler Tarihi Yönünden Kemal Paşazâde’nin Görüşü”, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986, 123-141.
• Kemal Paşazâde. Yusuf-u Züleyha. Haz. Mustafa Demirel. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Kılıç, Mustafa. “İbn’i- Kemal Paşa”. Eyüpsultan Sempozyumu VI (Tebliğler). 153-157. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2003.
• Kufralı, Kasım. “Birgivî”. İslam Ansiklopedisi. 2: 634. İstanbul: MEB Yayınları, 3. Basım, 1962.
• Martı, Huriye. “16. Yüzyıl Osmanlısında Bir Ehl-i sünnet Müdafii: Birgivî Mehmed Efendi”. Marife Dergisi 5/3 (Kış 2005): 287-298.
• Martı, Huriye. “Birgivî Mehmed Efendi”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni Osmanlı’da Felsefe ve Aklî Düşünce. Ed. Ahmet Hamdi Furat. 8: 633-674. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015).
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Din ve Düşünce”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 2/146-150. İstanbul: IRCICA, 1998.
• Öçal, Şamil. Kemal paşazâde’nin Felsefî ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Öge, Ali. Şeyhu’l-İslâm İbn Kemâl’in Sünnîlik Anlayışı. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi. 2010.
• Önal, Recep. “Bir Osmanlı Bilgini İmam Birgivî Üzerine Biyografik Bir İnceleme”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14, (2018), 127-165.
• Önal, Recep. “İmam Birgivî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Krono-Teolojik Analizler”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit, v.dğr. 2/224-250. Balıkesir: y.y. 2019.
• Önal, Recep. “İmam Birgivî’nin Siyasî-İtikadî Mezheplere Yaklaşımı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/4 (Ekim-Kasım-Aralık 2018), 2404-2437.
• Önal, Recep. “Osmanlı Devleti’nde Sünnî Düşüncenin Resmî İdeolojinin Kabul Edilmesi Üzerine Bir Değerlendirme”. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Kongresi. ed. Mustafa Yiğitoğlu. 932-942. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özen, Şükrü. “Kemâlpaşazâde”. İslam Ansiklopedisi. 16/240-242. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Özervarlı, M. Sait. “Osmanlı Kelâm Geleneğinden Nasıl Yararlanabiliriz?”. Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları, Tespitler-Problemler-Teklifler SempozyumBildirileri. Ed. Ali Akyıldız. Ş. Tufan Buzpınar. Mustafa Sinanoğlu. İstanbul: y.y. 2007.
• Özler, Mevlüt. “İlâhî İsim ve Sıfatlar”. Kelâm El Kitabı. 219-262. Ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Özler, Mevlüt. “Kelâm Tarihi”. Kelâm El Kitabı. 21-40. Ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Öztuna, Yılmaz. Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi. 4/117-166. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1983.
• Öztürk, Halil. “Vasiyetnâme Bağlamında Birgivî’nin Sıfat Anlayışı”, Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî, ed. Mahmet Bayyiğit vd., Balıkesir: y.y., 2019, 2/361-384.
• Parmaksızoğlu, İsmet. “Kemâl Paşazâde”. İslam Ansiklopedisi. 18/5621-566. 3. Baskı. İstanbul: MEB Yayınları, 1962.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Bidâyetü fî usûli’d-dîn. Haz. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 4. Basım, 1991.
• Soğukoğlu, Fehmi. “Birgivî’nin Tasavvuf’a Dair Eleştirilerinin Arka Planı İbnü’l-Cevzî-Birgivî Karşılaştırması”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî. Ed. Mehmet Bayyiğit vd. 1/412-421. Balıkesir. y.y. 2019.
• Sözen, Kemal. İbn Kemâl’de Metafizik. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2001.
• Teftâzânî, Sa’düddîn. Şerhü’l-Akâid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 1991.
• Turan, Şerafettin. “Kemâl Paşazâde”. İslam Ansiklopedisi. 25/238-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Tülücü, Süleyman. “Ünlü Bir Osmanlı Âlimi İmam Birgivî ve İzhar’ı”, Osmanlı-Bilim, Ed. Güler Eren, 8/107-113. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Unan, Fahri. “Medreseler ve Osmanlı Merkezi Yönetimi”. Erişim: 28 Nisan 2020. https://www.journals.manas.edu.kg/mjsr/oldarchives/Vol05...
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Ünal, Mehmet Ali – Cengiz, Osman. “Osmanlı Selefiliği İddiası: Çivizâde ve Birgivî Üzerine Bir Tetkik”.Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. Fuat Aydın vd., 461-501. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Yavuz, Salih Sabri. “Gazzâli’de Hikmet’in Anlamı ve Yorumu”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8, 2015, ss. 7-23.
• Yavuz, Salih Sabri. “Kelâm’da Efdaliyyet Meselesi ve İbn Kemâl’in ‘Efdaiyyetu Muhammed’ Risâlesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2005: 147-185.
• Yazıcıoğlu, M. Sait. “Kelâmcı Olarak İbn Kemâl”, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu. Haz. Hayri Bolay, Bahaeddin Yediyıldız, Mustafa Sait Yazıcıoğlu. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 1989.
• Yılmaz, Ömer Faruk. Belgelerle Osmanlı Tarihi. 2/51-53. İstanbul: Osmanlı Yayınevi, 2. Basım, 1999.
• Yurdagür, Metin. Mâverâünnehir’den Osmanlı Coğrafyasına Ünlü Türk Kelâmcıları. İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. İslam Ansiklopedisi. 6/191-194. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Yüksel, Emrullah. “Mehmet Birgivî (929-981/1523-1573)”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 2 (1977): 184.