Kur’ân’da Allah’a İzafe Edilen İğvâ Bağlamında Müfessirlerin Yorumları: Taberî, Zemahşerî ve Râzî Tefsirleri Örnekliğinde Mukayeseli Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 455 - 486, 14.12.2021

Mehmet Kadri Demir

Öz

Doğru yoldan saptırma, azdırma ve isyana sürükleme gibi manalara gelen iğvâ, önemli bir Kur’ânî terimdir. Bu lafız Kur’ân’da genellikle şeytanla ilişkili olarak kullanılmıştır. Ancak el-A’râf 7/16, Hûd 11/34 ve el-Hicr 15/39 ayeti olmak üzere üç yerde ise yüce Allah’a izafe edilerek kullanılmıştır. Bu yönüyle mezkûr üç ayet, kelâmın mühim konulardan olan kader, irade hürriyeti, insanın fiilleri, hidayet-dalalet açısından farklı şekillerde yorumlanmaya müsaittir. Bu durum, ilgili ayetler bağlamında müfessirlerin çeşitli yorumlar yapmasına neden olmuştur. Bu çalışmada, öncelikle “iğvâ” lafzının anlamı tespit edilmeye çalışılmış ve bu lafzın Kur’ân’da kullanımı incelenmiştir. Ardından Taberî, Zemahşerî ve Râzî’nin tefsirleri özelinde, zikredilen üç ayetin bağlamında, iğvâ ile ilgili yaptıkları yorumlar irdelenmiştir. Çalışmamızda, bu müfessirlerden Taberî ve Râzî Ehl-i sünnet’i temsil ederken; Zemahşerî de Mu‘tezile’yi temsil etmektedir. Bu çalışmada, mezkûr ayetlerin tefsiri bağlamında yapılan yorumlarda mezhebî mensubiyetin etkisi tespit edilmeye çalışılmış; diğer mezheplere yönelik tavır ve eleştirilerin tefsire yansıması incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İğvâ, Mu’tezile, Ehl-i Sünnet, Taberî, Râzî, Zemahşerî, Mezhebî Aidiyet.

Interpretations of Exegetes in the Context of Igva (Temptation) Attributed to Allah in Qur'an: A Comparative Study on the Example of Tabari, Zamakhshari and Razi’s Commentaries

Öz

Igva, which means to deviate from the right path, to deprave and to lead to rebellion, is an important Qur'anic term. This word is generally used in relation to the devil in the Qur'an. However, it was used in three verses, al-A'raf 7/16, Hud 11/34, and al-Hijr 15/39, attributing it to Almighty Allah. In this respect, the aforementioned three verses can be interpreted in different ways in terms of destiny, freedom of will, human actions, searching for the right way-aberration, which are important issues of theology. This case has led the commentators to make various comments in the context of the relevant verses. In this study, first of all, the meaning of the word "igva" was tried to be determined and the use of this word in the Qur'an was examined. Then, the interpretations of Tabari, Zamakhshari and Razi, in the context of the three verses mentioned, were examined. In our study, while Tabari and Razi, who are among those commentators, represent Ahl as-Sunna; Zamakhshari represents Mu'tazila. In this study, the effect of madhhab affiliation on the interpretations of the aforesaid verses has been tried to be determined and the reflection of the attitudes and criticisms towards other sects on the interpretation has been examined.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Igva, Muʿtazila, Ahl al-Sunnah, Zamakhshari, Tabari, Razi, Sectarian Belongings.

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfâzi'l-Kur’âni'l-kerîm. Kahire: Matbaatü Dârü’l-Kütübü’l-Mısrî, 1364.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh. Kitabü’ş-şeri’a. thk. Muhammed b. el-Hasan İsmail. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Daru’l-Ensâr, 1397/1977.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Hammûde Gurâbe. Kahire: Matba‘atü Mısr Şeriketü Müsâhemeti Mısriyye, 1955.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu mekâyisi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Kayyim, Şemseddin Muhammed el-Cevziyye. Şifâʾü’l-ʿalîl fî mesâʾili’l-ḳażâʾ ve’l-ḳader ve’l-ḥikme ve’t-taʿlîl. Thk. Hassani Hasan Abdullah. Kahire: Darü’l-Turâs, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kadı Abdülcebbâr b. Ahmedel-Hemedânî. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Daru’l-Farabi, 1439/2017.
• Kadı Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Ḳurʾân. thk. Adnan Zerzur. Kahire: Dârü’t-Türâs, ts.
• Kadı Abdülcebbâr b. Ahmedel-Hemedânî.Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-tevḥîd. thk. Ebubekir Topaloğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Tefsîru’n-Nesefî-medârikü’t-tenzîl ve hekâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimü’t-Tayyib, 1419/1998.
• Rağıb el-Isfahânî. Müfredât – Kur’ân Kavramları Sözlüğü. çev. Abdülbaki Güneş – Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Râzî, Fahreddin. et-Tefsirü'l-kebîr ev Mefâtihü'l-gayb. thk. Seyyid Umrân. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1433/2012.
• Sâmirrâî, Fâdıl Sâlih. Meânî en-Nahv. 4 Cilt. Ürdün: Dâru’l-Fikr li’t-Tibâe ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1420/2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîrü’ṭ-Ṭaberî - Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. Sünenü’t- Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Şeriketü mektebeti ve matba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Dalâlet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/58-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakā’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl: Keşşâf Tefsiri. çev. Muhammed Coşkun vd. 6 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.