Tercüme Faaliyetleri ve Mu’tezilî Oluşuma Etkisi -Felsefî Düşüncenin İslam Kelamına Dahil Olması Bağlamında Bir Değerlendirme-

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 363 - 405, 14.12.2021

Nazlı Eker

Öz

Tercüme faaliyetleri İslam coğrafyasının genişlemesi ve köklü medeniyetlerin kültürel birikimleriyle karşılaşılması sonucu ortaya çıkmıştır. Emevîler döneminde bireysel düzeyde gerçekleştirilen tercümeler Abbâsîler döneminde kurumsal düzeye ulaşmıştır. Çünkü bilimsel çalışmalar ve tercüme faaliyetleri Abbâsî halifeleri tarafından önemli ölçüde desteklenmiş ve tercüme merkezi niteliğindeki Beytü’l-Hikme kurulmuştur. İslam coğrafyasında gerçekleştirilen tercüme faaliyetleriyle birlikte bilimsel çabalara yakın olan özellikle İran kökenli Müslümanlar yani mevâlî, Müslüman toplumda etkin ve belirleyici bir konum elde etmiştir. Mu’tezile Kelamcılarının neredeyse tamamı mevâlîden oluşmaktadır. Özellikle Müslüman coğrafyanın dışındaki dinî-felsefî ve düşünsel yapılanmalara karşı Müslüman dinî kültürün itikadî/kelamî tercihlerini savunan Mu’tezile, tercüme yoluyla Müslüman kültüre dahil olan özellikle Yunan felsefesine ilişkin eserlerden yararlanma yoluna gitmiş ve bu eserleri görüşlerinin temellendirilmesinde değerlendirmiştir. Mu’tezile’nin kurucusu Vâsıl b. Atâ’nın görüşlerinde bile söz konusu felsefî kültürün etkisini görme imkânımız mevcuttur. Ancak Mu’tezile’nin gerçek anlamda sistematik felsefî kültürle tanışmasını, Mu’tezile kelamını da sistemleştiren Ebû’l-Huzeyl el-Allâf ile başlatmamız gerekmektedir. Sonraki süreçte ise Nazzâm söz konusu felsefî kültürü mu’tezilî yaklaşımları bakımından belki daha güçlü bir şekilde değerlendirme imkânı bulmuştur. Şu halde denilebilir ki Abbâsîlerin hilafeti devralmasıyla birlikte Mu’tezile’ye hem siyasî hem de bilimsel destek sağlanmıştır. Söz konusu bilimsel desteğin en önemli unsuru ise Yunan felsefî kültürüne ilişkin eserlerin sistemli bir çabayla tercüme ettirilmiş olmasıdır. Dolayısıyla Mu’tezilîler fikirlerini sistemleştirmek için ihtiyaç duydukları ortama kavuşmuştur. Böylece Abbâsî halifelerinin entelektüel tavrı neticesinde İslam kelamında asırlar boyunca devam edecek olan aklî/felsefî tartışmalar ilk kez kurumsal düzeye ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Tercüme, Mu’tezile, Abbâsîler, Felsefe

The Translation Activities and It’s Effect on the Formation of Mu’tazıla -An Evaluation in the Context of the Inclusion of Philosophical Thought in Islamic Theology-

Öz

Translation activities emerged as a result of the expansion of the Islamic geography and being encountered the cultural accumulation of deep-rooted civilizations. Translations being carried out at the individual level during the Umayyad period reached the institutional level during the Abbasid period. Because scientific studies and translation activities were significantly supported by Abbasid caliphs and Beytü’l-Hikme, which was a translation center, was established. Along with the translation activities were carried out in the Islamic geography, especially the Muslims of Iranian origin, namely the mawâlî, who are close to scientific efforts, have gained an active and decisive position in the Muslim society. Almost all Mu’tazila theologians are composed of mawâlî. Mu’tazila, who defended the religious/theological preferences of the Muslim religious culture against the religious-philosophical and intellectual structures outside the Muslim geography, sought to benefit from the works of Greek philosophy, which were included in the Muslim culture through translation, and evaluated these works in the grounding of their views. Even in the views of Vâsıl b. Atâ, the founder of Mu’tazila, we have the opportunity to see the influence of the said philosophical culture. However, we need to start the Mu’tazila’s acquaintance with a truly systematic philosophical culture with Abu’l-Huzeyl al-Allâf, who also systematized the Mu’tazila theology. In the next period, Nazzâm had the opportunity to evaluate the philosophical culture in question in terms of his mu’tazilite approaches, perhaps more strongly. In this case, it can be said that with the Abbasids taking over the caliphate, both political and scientific support was provided to Mu’tazila. The most important element of the said scientific support is that the works on Greek philosophical culture were translated with a systematic effort. Therefore, the Mu’tazilites got the environment they needed to systematize their ideas. Thus, as a result of the intellectual attitude of the Abbasid caliphs, the intellectual/philosophical debates that would continue for centuries in Islamic theology reached the institutional level for the first time.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Translation, Mu’tazila, Abbâsîdes, Philosophy

Kaynakça

• Abdullah, M. Ramazan. el-Bâkıllânî ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye. Bağdat: Matbaatu’l-Ümme, 1986.
• Ahmed b. Hanbel. er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye. thk. Sabri Selâmet Şâhin. Riyad: Dâru’s-Sebât, 2003.
• Ahmed Emîn. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Usra, 1997.
• Altunya, Hülya. “Mu’tezile Kelamcılarının Din Dili Anlayışlarına Harran Okulu’nun Katkısı”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu. ed. Ali Bakkal. 2/355-360. Konya: Şelale Matbaası, 2006.
• Anaxagoras of Clasomenea. Fragments and Testimonia. Translated by: Patricia Curd. Canada: University of Toronto Press, 2007.
• Aristotles. Metaphysics. Translated by: Hippocrates G. Apostle. Bloomington: Indiana University Press, 1966.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Atallah, Hadr Ahmed. Beytü’l-Hikme fî Asri’l-Abbâsiyyîn. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Avcı, Câsim. “Kûfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/339-342. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aydınlı, Osman. “Süryânî Bilginlerin Çeviri Faaliyetleri ve Mu’tezilî Düşünceye Etkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 7-33.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci-Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebu’l-Huzeyl el-Allâf-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Aykut, Dursun Ali. Hristiyanlığın Öncüsü Olarak İskenderiyeli Philo. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2019.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-Fırâk. thk. M. Osman el-Hişt. Kâhire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Bannett, David. “Mu’tezilî Hareket (II): Erken dönem Mu’tezilîler”. çev. Ulvi Murat Kılavuz. Başlangıçtan Günümüze İslam Kelâmı. ed. Schmidtke, Sabine. haz. Orhan Şener Koloğlu vd. 207-227. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud. Fütûhu’l-Buldân. thk. Ömer Enîs et-Tabbâ Beyrut: Müessesetü’l-Mearif, 1987.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “Îsâgûcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/488-489. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: İlim Yurdu Yayınları, 2019.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Hayevân. 8 Cilt. thk. A. Muhammed Harun. Mısır: Mektebetü’l-Mustafa, 1943.
• el-Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Resâilu’l-Câhız. thk. A. Muhammed Hârun. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi-Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne-. 2 Cilt. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• De Boer, T. J.. İslam’da Felsefe Tarihi. çev. Yaşar Kutluay. İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Demirci, Mustafa. “Mu’tezile’nin İslam Medeniyetine Katkıları-Cedel-Tercüme ve Tabiî Bilimlerdeki Rolü-”. Mârife 3/3 (2003), 109-130.
• Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme -Kuruluşu, İşleyişi ve Etkileri-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• el-Eş’arî, Abdu’l-Hasan Alî bin İsmâîl. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• el-Feyûmî, Muhammed İbrahim. Mu’tezile (Tekvînu’l-Akli’l-Arabi). Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arab, 2002.
• Gardet, Louis-Anawati, Georges. İslam Teolojisine Giriş. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Gershenson, Daniel E.. ‘Logos’, Encyclopaedia Judaica. Second Edition. 22 Volume. 13/174-175. Jerusalem: Keter Publishing House, 2007.
• Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü Tarihi. çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er. Ankara: Vadi Yayınları, 2012.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbâsî Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Günaltay, M. Şemsettin. Kelam Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• Gündüz, Şinasi. “Maniheizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/575-577. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/341-344. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Hammaş, Necdet. “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü”. çev. İrfan Aycan. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (1997), 175-190.
• Hayes, E. R.. Urfa Akademisi, çev. Yaşar Günenç. İstanbul: Yaba Yayınları, 2002.
• el-Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Abdurrahim b. Muhammed. Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Red ala İbni’r-Râvendî ve’l-Mülhîd. thk. H. S. Neyberg. Beyrut: Mektebetü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• el-Hayyûn, Reşîd, Mezhebu’l-Mu’tezile mine’l-Kelâm ile’l-Felsefe. Riyad: Dâru Medârek, 2015.
• Heraclitus. Fragments. Translated by: Brooks Haxton. New York: Viking Penguin Press, 2001.
• Horovitz, S.. Yunan Felsefesinin Kelâma Etkisi. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Hourani, George F.. “Islamic and Non-Islamic Origins of Mu’tazilite Ethical Rationalism”. International Journal of Middle East Studies 7/1 (1976), 59-87.
• İbn Ebî Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. el-Kâsım b. Halîfe b. Yûnus es-Sa‘dî el-Hazrecî, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddîn Ahmed b. Kasım.
• Uyûnu’l-Enba’ fî Tabakâti’l-Etibbâ. thk. Nizar Rıza. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Hayat, 1999.
• İbn Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebû Sayb Kerem. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Develiyye, ts.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. M. Şeyh Mustafa. Beyrut: Muessesetu’r-Risâleti Nâşirîn, 2016.
• İbn Hazm, Ebî Muhammed Ali b. Ahmed. Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve Ehvâli’n-Nihâl. thk. M. İbrahim Nasr-Abdurrahman Amiriddin. Kâhire: Daru’l-Cîl, 1992.
• İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Beyrut: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Teymiyye. Der’ü Te’âruzi’l-Aḳl ve’n-Naḳl. thk. M. Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: y.y., 1981.
• İbn Teymiyye. Kitâbu’s-Safediyye. 2 Cilt. thk. M. Reşâd Sâlim. Riyad: Dâru’l-Fazîle, ts.
• el-Kâdî Abdülcebbâr, Ebi’l-Hasen el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: Halku’l-Kur’ân. thk. İbrahim el-Ebyâri. 7/16 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1961. el-Kâdî Abdülcebbâr, Fadlu’I-İ’tizâl ve Tabâkâtu’l-Mu’tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbi, 2017.
• el-Kâdî Abdulcebbâr. Tesbîtü Delâili’n-Nübüvve. thk. Abdulkerim Osman. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Arab, 1966.
• el-Kıftî, Ali b. Yusuf Cemâleddin Ebu’l-Hasan. İhbâru’l-Ulemâ bi İhbâri’l-Hukemâ. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Kumeyr, Yuhanna. İslam Felsefesinin Kaynakları. çev. Fahreddin Olguner. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1975.
• Libera, Alain De. Ortaçağ Felsefesi. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Macit, Muhittin. “Tercüme Hareketleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/498-504. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mayerhof, Max. Türâsü’l-Yûnânî fî Hadârati’l-İslâmiyye. trc. Abdurrahman Bedevi. Mısır: Mektebetu Nahdati’l-Mısriyye, 1940.
• el-Mikdâd, Mahmut. el-Mevâlî ve Nizâmu’l-Velâ mine’l-Câhiliyye ilâ Evâhiri’l Asril’l-Umevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Nasr, Seyyed Hossein. Science and Civilization in İslam. Chicago: ABC International Group, 2001.
• en-Neşşâr, Ali Sâmî. Neş’etü’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Nicholson, M. A. Reynold. A Literary History of the Arab. New York: Charles Scribner’s Sons, 1907.
• Nyberg, H. S.. “Mu’tezile”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 8/756-764. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Omar, Faruk. “Me’mûn’dan Önce Mu’tezilîler ve Abbâsîler Arasındaki İlişkiler”. çev. Mehmet Ümit. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2003), 165-174.
• Öz, Mustafa. “Hişâm b. Hakem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özdemir, Metin. “Kelam Felsefe İlişkisi”. Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi Güz/29 (2014), 7-25.
• Plotinos. Enneadlar. çev. Haluk Özden. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları, 2008.
• Renan, Ernest. De Philosophia Peripatetica Apud Syros Commentatio Historica. Paris: Gorgias Press, 1852.
• Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi. çev. Ahmet Kayacık. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Riet, Simon Van. “A Propos de la Biographie de Simplicius”. Revue Philosophique de Louvain Quatriéme Série, 89, No 83 Peeters Publishers, Aout 1991, 506-514.
• Rosenthal, Franz. The Classical Heritage in İslam. Translated by: Emily and Jenny Marmorstein. London-New York: Routledge, 1994.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Suçin, Mehmet Hakkı. Dünden Bugüne Arapçaya Çevirinin Serüveni. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları, 2012.
• Süt, Abdulnasır. Basra ve Mu’tezile –İlk Üç Asır-. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcuddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-Nihâl. thk. M. Fehmi Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• eş-Şerîf, Muhammed Bedî’. es-Sırâ’ beyne’l-Mevâlî ve’l-Arab. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Arab, 1954.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî el-Ümem ve’l-Mülûk. thk. M. Ebu’l-Fazl İbrahim. 12 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, ts.
• Taşpınar, İsmail. “Yahudi Geleneğinde İlahî Kelâm Tasavvuru: İskenderiyeli Philo ve Logos Doktrini”. Milel ve Nihal-İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 8/1 (2011), 143-166.
• Tritton, Arthur S.. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Türcan, Galip. “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/42 (2019), 43-74.
• Türcan, Galip. “Mu’tezilî Tenzih İddiasının Aklî/Felsefî Temellerine İlişkin Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/43 (2019), 54-74.
• Uysal, Ekrem. “Kelamda İlliyyet İlkesi Bağlamında Atom Teorisi”. Batman Akademi Dergisi 4/1 (2020), 41-52.
• Ülken, Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Translated by: Gwendolin Goldbloom. 4 Volume. Leiden: Brill, 2017.
• Watt, Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yiğit, İsmail. “Muhtâr es-Sekafî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/54-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yusif, Efrem İsa. Mezopotamya’nın Bilim Öncüleri -Süryânî Tercüman ve Filozofları-. çev. Mustafa Arslan. İstanbul: Doz Yayınları, 2007.
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm. Amr b. Ubeyd ve’l-Usûlu’l-Hamse. Mansûre: Dâru’l Yakîn, 2010.