Eş’ârîliğin Teşekkülü ve İmam Eş’ârî

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 5 - 18, 04.07.2022

Fethi Demir

Öz

İmam Eş’ârî, ilmî hayatını Mu’tezile içinde geçirmiş, daha sonraki dönemlerde hem üvey babası hem de hocası olan Ebu Alî el-Cübbaî ile fikri ayrılığa düşerek Mu’tezileden ayrılmıştır. Mu’tezile’den ayrılma sürecinin gördüğü bir rüyaya bağlayanlar olduğu gibi, bu ayrılışı hocasıyla ters düştüğü bir konuya da bağlayanlar vardır.
İmam Eş’ârî, Mu’tezile içinde geçirdiği kırk yıllık sürede onların ders halkalarında, nasslardan hüküm çıkarırken aklın kullanılması mevzusunu özümsemiş bir şahsiyet olarak temayüz etmiştir. Nitekim İmam Eş’ârî, daha Mu’tezile içindeyken hocasının olmadığı zamanlarda onun yerine kürsüye çıkacak kadar ilerlemiş durumdaydı. Yeni bir fikre meyleden İmam Eş’ârî bu anlamda Ehl-i Sünnet düşüncesine yönelirken itikadî mevzularda Mu'tezile ile Ashabu’l- Hadis arasında orta bir yerde durmuştur. Bundan dolayı Eş’ârî'nin düşünce sistemini üç evreye ayırmak mümkündür. Bu düşünce dünyası geçişlerinden dolayı Eş’ârî, Mu’tezilî, Selefî ve Kelamî dönem olmak üzere hayatı üç safhada ele alınabilir.
Genel manada selefî düşünceyi kelamî yaklaşımla en iyi anlamda temellendiren Eş’ârî, bu yaklaşımında nakli esas alarak aklı da aktif olarak kullanmıştır. İlm-i Kelamın dini alanda imkânı meselesini ele alırken üsulu’t-tevhid, haşr, cisimlerin fani olması, gibi pek çok konunun cevabının Kur’an’da olduğunu öne sürmüştür. Eş’ârî, kelam ilmine sürekli muhalefet eden, dini konularda akli araştırmalar yapmadan, sadece geleneksel yapıyı takip ederek, kolaya kaçan, bir grubun varlığından sözeder. Bu topluluğun din üzerinde bu tutumunu da eleştirir ve onların bu hallerini tenkit eder.

Anahtar Kelimeler

Eş'ârî,, Ehl-i Sünnet,, Mezhep,, Fırka,, İtikad,

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned, (thk. Şuayb el-Arnavût vd.), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Abdulbaki, Muhammed Fuad. el-Mu'cemü'l-Müfehres li-Elfâzi'l-Kuran’i-Kerim, İstanbul: 1982.
• Abdulhamid, İrfan. Dırâsat fi’l-Furuki ve’l-Akâid’il-İslâmiyye, Beyrut: Daru’l Ulûm, 1977.
• Abdulhamid, İrfan. “Eşariyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1995.
• Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Alî b. İbrâhîm b. Yezdâd. Mesâlibu İbn Ebi Bişr el-Eş’ârî, nşr. Michel Allard, 33 cilt. Damas: y.y., 1970.
• Bağdâdî, Ebu Mansur Abdülkahir b. Tahir. el-Fark Beyne'l-Fırak ve Beyânü'l-Fırkati’n-Naciye, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire: ts.
• Çağatay, Necdet; Çubukçu, İbrahim Agah. Mezhepler Tarihi, Ankara: Ankara İlahiyat Yay., 1985.
• Ebu Abdullah Kâtib Muhammed b. Ahmed el-Harezmî. Mefâtîhu’l-Ulûm, Kahire: Matbaatu’ş-Şark, 1342.
• Ebu Dâvûd, Ebu Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrût: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî. el-Camiu's-Sağir, Beyrut: ts.
• Ebu'I-Kasım Ali b. Hasan İbn Asakir. Tebyinu Kezibi'l-Müfteri fima Nusibe ile'l-İmam Ebi'l Hasan el-Eş’ârî, Dimeşk: 1399/1979.
• el-Eş’ârî, Ebu Hasan. el-İbane an Usûli’d-Diyâne, (thk. Fevkiyye Hüseyn Mahmud), Beyrut: 1984.
• el-Eş’ârî, Ebu Hasan. el-İbane an Usuli'd-Diyane, çev. Mustafa Çevik, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005.
• el-Eş’ârî, Ebu Hasan. Risâle fî İstihsâni’l-havz fî ilmi’l kelâm, (nşr. Richard Mc. Carthy, The Theology of al-Ash‘arî içinde), Beyrut: 1953.
• el-Eş’ârî, Ebu Hasan. Makâlâtu'l-İslamiyyin ve İhtilafu'l-Musallin, nşr. Helmut Ritter, Weisbaden: 1980.
• el-Eş’ârî, Ebu Hasan. er-Risale fi’l-İman, nşr. Wilhelm Spitta, (Zur Geschihte Abu‟l-Hasan al-Aş’arî’s içinde), Leipzig: 1876.
• Fevkiyye Mahmud Hüseyin. “Mukaddime”, el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne, Kahire: Daru’l-Kitab, 1976.
• Gölcük, Şerafeddin. Kelâm Tarihi, Konya: 1998.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Hammad b. Muhammed el-Ensâri. Ebu Hasan Eş’ari, Riyad: h. 1302.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım. Tebyînu Kizbu'l-Müfterî fî Mâ Nusibe ile'l-İmâm Ebi'l-Hasan el-Eş’ârî, Beyrût: Dâru’l-Kutubi'l-Arabî, 1984.
• İbnü’n-Nedim, el-Fihrist, Kahire: Darû’l-Kutub, 1977.
• İbn Sa’d, Ebu Abdillâh Muhammed b. Menî el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Tabakat, İstanbul: 2019.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerred’u Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eşarî, (thk. Daniel Gimaret), Beyrut: 1987.
• Kayıklık, Hasan. “Gazzâli’de Dinsel Yaşayışın Evrimi”, Dini Araştırmalar, V/14, 2002.
• Keskin, Mehmet. Eşarîliğin Teşekkül Süreci, İstanbul: Düşün Yay., 2013.
• Koçyiğit, Talat. “Ebu Hasan Eş’ârî ve Bir Risalesi”, AÜİFD, cilt. VIII, Ankara: 1960.
• Kubat, Mehmet, “Eş’ârî Ekolünün Öncüsü Olarak Ebu'l-Hasan El-Eş’ârî Ve Kelamî Görüşleri”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 7. Cilt 7, Sayı 13 (21-47).
• Kurt, Hasan. “İtikadî Mezheplerin Oluşum Serüveni”, Gümüşhane: GİFD, c. 2, sayı: 3, 2013.
• Makdisî, George. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, “Ash‘arî and The Ash‘arîtes in Islamic Religions History II”, Studia Islamica, 1963.
• Muhammed Ebu Zehra. İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî, İstanbul: Hisar Yayınevi, 1998.
• Onat, Hasan. Makalatu’l İslamiyyin, DİA, Ankara: 2003.
• Ömer Kahâle. Mûcemu’l-Muellifin, Dımeşk: Daru’l Kutub, 1959.
• Özervarlı, M. Sait. “Kalanisi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2002.
• es-San‘ânî, Abdürrezzâk. el-Musannaf, Riyad: Daru’l-Kutub, 1408.
• Sofuoğlu, Mehmed. Sahih-i Buhari ve Tercemesi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
• Sübkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî/Abdulfettâh Muhammed el-Hulû), Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ty.
• Şafii, Muhammed b.İdris. el-Ümm, çev., Musa Özdemir, İstanbul: Buruc Yayınları, 2011.
• Şehristânî, Ebu'l-Feth Muhammet b. Abdulkerim. el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut: 1990.
• Şık, İsmail. “Eş’ârî’nin Mu’tezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”, Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, Ocak-Haziran 2004.
• Taftazanî, Ebul-Vefa. Ana Konularıyla Kelâm, trc. Şerafeddin Gölcük, Konya : 2000.
• Tirmizi, Sünen-i Tirmizi Tercemesi, (Haz. Abdullah Parlıyan), Konya: Konya Kitapçılık, 2004.
• Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmi Giriş, İstanbul: 2010.
• Üzüm, İlyas. "Mezhep", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org. tr/mezhep#1 (12.10.2021).
• W. Montgomery Watt. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, terc. E. R. Fığlalı, İstanbul: Birleşik Yayınevi, 1998.
• W. Montgomery Watt. İslâmî Tetkikler: İslâm Felsefesi ve Kelâmı, çev. Süleyman Ateş, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• W. Montgomery Watt. Islamic Philosophy and Theology, Edinburg: 1985.
• Yar, Erkan, “Eş’ârî Ve Metodolojisi”, Fırat İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10:2 (2005), Ss.19–47.
• Yağlı Mavil, Hikmet, “Eş’ârîyye’nin Kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eş’ârî”, U.Ü.İ.F., Dergisi Cilt: 21, Sayı: 2, 2012, ss. 69-91.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eşariyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 1995.
• Yazıcıoğlu, M. Sait. Kelam Ders Notları, Ankara: Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., 1996.