Semîn el-Halebî’nin ‘Umdetü’l-Hüffâz Fî Tefsîri Eşrefi’l-Elfâz Adlı Eserinin Ulûmü’l-Kur’ân Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 184 - 207, 01.01.2023

Mehmet Sait Akan

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, Allah (cc) tarafından insanlığa gönderilmiş olması hasebiyle kutsal bir kitaptır. Tarih boyunca Müslümanlar, Kur’ân’ın anlaşılması için büyük çaba sarf etmiş ve hidâyetiyle yol bulmaya çalışmışlardır. Kur’ân’ın anlaşılmasına katkı sağlayan ilimlerin başında ulûmü’l-Kur’ân gelmektedir. Zerkeşî’nin el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân’ı, Süyûtî’nin el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân’ı, Zürkânî’nin Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân’ı gibi eserlerde neredeyse Kur’ân ilimlerinin tüm konuları işlenirken; bazı eserlerde ise yalnızca esbâb-ı nüzûl, Kur’ân’da nesh, garîbu’l-Kur’ân, i’câzü’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kurân gibi ulûmü’l-Kur’ân’ın belirli bir konusu işlenmektedir. Tefsirlerde ise Kur’ân ilimlerinin, birtakım âyetler bağlamında ele alındığı görülmektedir. Yazmış olduğu tefsirlerde bu konuları ele alanlardan birisi de VIII/XIV. yüz yılda yaşamış olan nahvî, mukrî ve müfessir lakaplarıyla anılan Semîn el-Halebî’dir. Kur’ân sözlüğü olarak kaleme aldığı ‘Umdetü’l-huffâz fî tefsir’i eşrefi’l-elfâz adlı eseri, isimlendirilmesinden de anlaşıldığı gibi tefsir niteliğinde bir kitaptır. O, bu eserinde ulûmü’l-Kur’ân’ın birçok konusunu Kur’ân’ın kelimeleri bağlamında işlemekte ve tahlillerde bulunmaktadır. Semîn el’Halebî’nin ‘Umdetü’l-huffâz adlı eseri hakkında gerek ülkemizde gerek Arap dünyasında tez ve makale bazında birçok çalışma yapılmıştır. Ancak yapılan çalışmaların daha çok dilsel yönüne yönelik olduğu gözlemlenmiştir. Dolayısıyla yaptığımız bu çalışmada eserin ‘ulûmü’l-Kur’ân yönü ele alınmış ve konularına yaklaşımı incelenmiştir. Ayrıca Halebî’nin ilgili eserinde en çok değindiği başlıklar zikredilmekte ve bunlar örneklendirerek değerlendirilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr, Ulûmü’l-Kur’an, Semîn, ‘Umdetü’l-Hûffâz, Müfredât.

Kaynakça

• ABDULBÂKÎ, Muhammed Fuad. el-Mu’cemu’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ân’il-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Kutûb’il-Mısriyye, 1364 h.
• ARSLAN, Mehmet Nafi. es-Semîn el-Halebî’nin ed-Dürrü’l-Masûn Adlı Eserinde Merfû‘ât İle İlgili Tartışmalar. Basılmamış Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, SBE, Diyarbakır 2016.
• ASKALÂNÎ, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer. ed-Dureru’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine. thk. Muhammed Abdulmuîd Dân. Saydar Âbâd: Meclis Dairetu’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1972.
• ASLAN, Şükrü. es-Semîn ve Garîbü’l-Kur’ân’daki Metodu I. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11 (1993): 111-121.
•  “es-Semîn ve Garîbü’l-Kur’ân’daki Metodu II. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. sy: 12 (1995): 49-79.
• BAKILLANÎ, Ebû Bekr Muhammed b. et-Teyyîb. İ’câzu’l-Kur’ân. Thk. Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1997.
• BÂZ, Muhammed ‘Abbâs. Mebâhis fî İlmi’l-Kıraât ma’a Beyâni Usûli Rivâyeti Hafs, Dâru’l-Kelime, Kahire 2004.
• BEYDÂVÎ, Nâsiruddîn Ebü’l-Hayr Abdullah. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• BUHARÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahihi Buhâri. thk. Mustafa Buğa. Beyrut: Dâr İbn Kesir, 1987.
• COSKUN, Ahmet, “Kur’ân-ı Kerîm’in Tefsîrinde Belâgatın Önemi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5, (1988).
• CÜRCÂNÎ, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerif. et-Ta’rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütûbi’l-İlmiyye, 1983.
• DÂVÛDÎ, Semsuddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtu’l-Mufessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu’l-Vehbe, 1972.
• DUMAN, M. Zeki, Mustafa Altundağ. “Hurûf-ı Mukattaa” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• EBÛ ‘UBEYDE, Ma’mer b. el-Müsennâ. Mecâzu’l-Kur’ân thk. Muhammed Fuad Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1381.
• EBÛ’L HAYYÂN, el-Endülûsî, Muhammed b. Yusuf b. Ali Esîruddîn. el-Bahru’l-Muhît, thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• EBU’L-MEHÂSİN, Cemaluddîn Yusuf b. Tağri Berdî b. Abdullah ez-Zâhirî: en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kahire. Mısır: Darû’l-Kûtûb, ts.
• EZHERÎ, Ebû Mensûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Lüga, thk. Muhammed ‘İvad Mur’ib. Beyrut: Dâru’l-İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 2001.
• FİRUZÂBÂDÎ, Macduddîn Muhammed b. Yakûb. Besâir-i zevi’t-temyîz. Kahire: Licnetu İhyai’t-Türâsi’l-İslamî, 1996.
• HATİP Abdülaziz. “Semîn el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: 2009.
• HEREVÎ, Ebû Ubeyde Ahmed b. Muhammed. el-Ğarîbeyn fi’l-Kur’ân ve’l-Hadîs. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999.
• ISFAHÂNÎ, Râğıb Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İBN ‘ATİYYE, Kâdî Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlip el-Endulûsi. Muharreru’l-Vecîz. Thk. Abdusselam Abduşşâfi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, 2001.
• İBN FÂRİS, Ahmed Ebû’l-Hüseyn. Mekâyîsu’l-Luğa. thk. Abdusselam Muhammed Hârun. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İBN İMÂD, Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî Ebû’l-Fellâh. Şezerât ez-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. Dımaşk: Dâr İbn Kesîr, 1986.
• İBN KESÎR, İsmail b. Ömer Ebü’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’ân’il-Azîm. thk. Sâmi b. Muhammed es-Selâme. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1999. İBN KUTEYBE, Ebû Abdullah Muhammed b. Muslim. Garîbü’l-Kur’ân, thk Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, 1978.
•  Tevîlü Müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, ts.
• İBN TEYMİYYE, Takiyüddîn Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Abdulhalîm. el-İklîl fi’l-Müteşâbih ve’t-Te’vîl. thk. Muhammed eş-Şeymi Şahâta. İskenderiye: Dâru’l-Îmân, ts.
• İBNU’L-CEVZİ, Cemâluddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmân. el-Musaffâ bi Akuffi Ehli’r-Rusûh min İlmi’n-Nâsih ve’l-Mensûh. thk. Hatem Salih ed-Dâmin. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1998.
•  Funûnu’l-Efnân fî Uyûni Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 1987.  Nüzhetü’l-a’yûni’n-nevâzir fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. Beyrut: Risâle, 1984.
• İBNU’L-ESÎR, Mecduddîn el-Mubârek b. Muhammed b. Muhammed el- Cezerî. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadis ve’l-Eser. thk. Tâhır Ahmed ez-Zâvî, Mahmud Muhammed et-Tanahî. Beyrut: el-Maktabetul-İlmiyye, 1979.
• İBNÜ’L-CEZERÎ, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-Kiraâti’l-Aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâa. yy. Matbaatu’t-Ticariyyeti’l-Kübra, ts. KARAÇAM, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevatir Kıraatlerin Yorum Farklarına Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. 1996.
• KATTÂN, Mennâ’ Halil. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1986.
• MANSÛR, Abdullah Hamed. Muskîlu’l-Kur’ân’il-Kerîm. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1426.
• MAT’ANÎ, Abdulazîm İbrahim Muhammed. el-Mecâz İnde’l-İmam İbn Teymiyye ve Telamîzihi Beyne’l-İkrâr ve’l-İnkâr. Yy. Mektebetu Vehbe, 1995.
• İSMAİL, Muhammed Bekr. Dirasât fî Ulûmi’l-Kur’ân. Mısır: Dâru’l-Menar, 1999.
• MÜSLİM, b. Heccâc Ebi’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Neysaburî. Sahihi Müslim. Riyad: Beytu’l Efkâru’d-Devliye, 1998.
• NESEFÎ, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. thk. Muhyiddin dîb Mustev. Beyrut: Dâru’l-Kelimu’t-Teyyib, 1998.
• NÜVEYRÎ, Muhammed b. Muhammed Ebû’l-Kasım Muhibbiddin. Şarhu Taybati’n-Neşr fi’l-Kıraati’l-Aşr, thk. Mecdî Muhammed Sürür Sa’d Baslûm. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, ts.
• SÂLİH, Subhî. Mebâhis fi Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 2002.
• SEFÂKİSÎ, Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gaysu’n-Nef’ fi’l-Kıraâti’s-Seb’, thk. Ahmed b. Mahmud Abdussemi’ eş-Şafiî. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, 2004.
• SEMÎN, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Yusuf b. Abduddaim el-Halebî. ed-Dürrü’l-Masun fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed Harrat. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
•  ‘Umdetü’l-Huffâz fî Tefsîri Eşrefi’l-Elfâz. Thk. Muhammed Bâsil Uyûni’s-Sûd, Beyrut: Dârû’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1996.
•  ‘Umdetü’l-Huffâz fî Tefsiri Eşrefi’l-Elfâz. thk. Mahmut Muhammed es-Seyyid ed-Dağim, İstanbul: Dâru’s-Seyyid li’n-neşr, 1987.
•  el-‘İkdu’n-Nadîd fî Şerhi’l-Kasîd (min evveli’l-kitâb ilâ evveli bâbi’l-fethi ve’l-imâle). thk. Eymen Rüşdî Süveyd Cidde: Dâru nûri’l-mektebât, 2001.
•  el-Kavlu’l-Vecîz (Bakara süresi 106-162 âyetler arası). thk. Abdullah b. ‘Îd b. Rumeys es-Sâi’dî. Yüksek Lisans Tezi, Medine: (el-Câmiatu’l-İslamiyeti bi’l-Medineti’l-Münevvere, külliyeti’l-Kur’ân-i’l-Kerîm, Tefsir) 1430 h.
• SİCİSTÂNÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Uzeyz. Ğaribu’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetu Muhammed Ali Subeyh ve Evlâduh, 1963.
• SUYÛTÎ, Abdurrahman b. Ebibekr Celaluddîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Risale, 2011.
•  Lübâbü’n-Nukûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, Beyrut: Dâru İhyai’l-Ulûm, ts.
• ŞAFİÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbâs. er-Risâle, Kahire: Mustafa el-Bâbi el-Halebî, 1940.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîl’i Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin Et-Turkî. Kahire: Hicr, 2001.
• TAYYÂR, Musâid b. Süleyman Nasır. et-Tefsîru’l-Lugavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Demmâm: Dâru’l İbni’l-Cevzî, 1422.
• TEFTEZÂNÎ, Mesud b. Ömer Sa’deddîn. Şerhu’l-Mekâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemu’l-Kutûb, 1998.
• TİRMİZÎ, Muhammed b. İsa Ebû İsa. Süneni Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• ÜNAL, Mehmet. “Kur’ân’ın Fonetik Naklinin Tahlili (Kıraat İlmi ve Kısa Tarihi)”. Tefsir El Kitabı, ed. Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• VÂHİDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed. Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1412.
• ZECCÂC, Ebû İshâk İbrahîm b. Es-Serri. Meâni’l-Kur’ân ve İ’râbuh. thk. Abdulcelil Abduh Şelebi. Beyrut: Âlemu’l-Kutûb, 1988.
• ZEHEBÎ, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetû Vahbe, ts.
• ZEMAHŞERÎ, Carullah Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. El-Keşşâf an-Ğavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vil. thk. Adil Ahmet Abdumevcûd, Ali Muhammed Mi’vad. Riyad: Abikan yay, 1998.
•  Esasu’l-Belağe, thk Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, ts.
• ZERKEŞÎ, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Yy. Dâru İhyâi’l-Kutûbi’l-Arabiyye, 1957.
• ZEYD, Mustafa. en-Nesh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1987.
• ZÜRKÂNÎ, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Mısr: Matbaatû İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhû, ts.