Mütekellim Usûlcülerin İstihsân Anlayışı

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 166 - 184, 31.12.2023

Mehmet Nezir Ceylan

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1375805

Öz

Fıkıh usûlünde, müçtehidin belirli bir hukuki meselede genel kurala bağlı kalmadan daha uygun bir çözüm bulma amacıyla icmâ, zaruret, örf, maslahat, gizli kıyas gibi özel ve daha kuvvetli görünen bir delile dayanarak, o meseleye ilişkin genel kuraldan ve ilk akla gelen çözümden vazgeçmesi, istihsân olarak tanımlanmaktadır. İstihsân, bazen genel kuralın gerektirdiği hükümden bir meselenin istisna edilmesiyle gerçekleşirken, bazen de etki bakımından daha kuvvetli olduğu düşünüldüğünde, açık kıyasın hükmünden vazgeçip kapalı kıyasın gerektirdiği hükümle amel etmek şeklinde meydana gelmektedir. Bu delil, Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî usûlcüler tarafından kabul edilirken, İmam Şâfiî dâhil olmak üzere Şâfiî usûlcüler tarafından reddedilmiştir. Hanefîlerin istihsânla ilgili görüşlerinin araştırılmasıyla birlikte diğer mezheplerin istihsân anlayışlarının yeterince araştırılmadığı görülmektedir. Mu'tezile’ye ait kaynakların bir kısmında var olan veriler ise onların istihsân hakkındaki görüşlerine vakıf olmamızı zorlaştırmaktadır. Bu çalışmada mütekellim usûlünü benimseyen Mâlikî, Şâfiî, Hanbelî ve Mu‘tezile’nin istihsânın mahiyetiyle ilgili ortaya koydukları görüşler incelenmiş ve bazı değerlendirmeler yapılmıştır. Hanefîler’in istihsân anlayışı gerekli görüldükçe diğer mezheplerin görüşleriyle karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmıştır. Araştırmada istihsânın hüccet değeri ve çeşitlerine değinilmemiştir. Bu çalışmanın amacı mütekellim usûlcülerin istishân anlayışlarını ana hatlarıyla ortaya koymaktır. Bu çalışmanın kaynakları genellikle hicri dördüncü ve beşinci asır usûl bilginlerinin eserlerinden oluşmaktadır. Bununla birlikte konuyla ilgili muasır âlimlerin görüşlerine de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstihsân, kıyas, içtihat, mezhep

Teşekkür

İlginiz için teşekkür ederim. Çalışmalarınızda başarılar dilerim.

Mutekellim Methodologists' Understanding of Istihsan

Öz

Istihsān is one of the secondary evidences that eliminates the ruling required by qiyas or exempts the ruling of a matter from the general ruling based on a special and stronger evidence such as nāṣṣ, ijmā or necessity. This evidence was accepted by the Hanafi, Mālikī and Hanbalī jurists, while the Shafi'i jurists, including Imam Shafi'i, rejected it. Although the views of the Hanafīs on istihsān have been researched, the understanding of istihsān of other sects has not yet been sufficiently researched. Since the data available in some of the sources of the Mu'tazilites have not been sufficiently researched, their views on istihsān are not known. In this study, the views of the Mālikīs, Shafi'i, Hanbalīs and Mu'tazilites, who adopted the method of mutakallimūn, on the nature of istihsān are examined and some evaluations are made. The Hanafīs' understanding of istihsān is discussed in a comparative manner with the views of other sects when necessary. The value of istihsān as an evidence and its types are not mentioned in this study. The aim of this study is to present the main outlines of the mutakallim jurists' understanding of istihsān. The sources of this study generally consist of the works of the fourth and fifth centuries of Islamic jurisprudence. In addition, the views of contemporary scholars on the subject are also included.

Anahtar Kelimeler

Istihsān, qiyas, ijtihād, sect

Kaynakça

• Abdulaziz el-Buhârî, Alâuddîn. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Muhammed el-Muʿtasımbillah el Bağdadî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʻArabî, 1994.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh, el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2009.
• Ahmed Hassan, İlk Dönem İslam Hukuku Biliminin Gelişimi, trc. Haluk Songur, İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Âmidî, Seyfüddin. el-İhkâm fî usûli'l-Ahkâm. 4 Cilt. Riyad: Daru’s-Samî, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: Bilay, 4. Basım, 2017.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: İFAV, 13. Baskı., 2018.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân el-Endülüsî, Kitabü-el-İşârât fî maʻrifeti’l-uṣûl. thk. Muhammed Ali Ferkûs. Cezayir: Darü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1991.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân, el-Endülüsî, Kitâbü’l-Uṣûl fi’l-ḥudûd, thk. Nezîh Hamâde. Beyrut: Müessetü'ş-Şer‘iyye, 1973.
• Bâcî, Kadî Ebü’l-Velîd el-Endülüsî. İḥkâmü’l-fuṣûl fî aḥkâmi’l-uṣûl. thk. Abdullah Muhammed el-Cebburî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1989.
• Bâḥûseyn Yaʻḳûb b. ʻAbdulvehhâb. el-İstihsân: Ḥaḳîkātühü, hücciyetühü, ve envʻûn teṭbikātühü’l-muʻâṣâra. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2007.
• Bakkal, Ali. “Mâlikîlere İstihsânın Mahiyeti”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (Haziran 2020), 251-282.
• Bardakoğlu, Ali. “‘İstihsân’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2001, 23/339-347. Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyîb. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk, y.y., 1964.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-islamiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye (eṣ-Ṣıḥâḥ). Beyrut: Daru’l-ʻAlem lil Melayîn, 1990.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulâzîm ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: Camiʻatü'l-Katar, 1399.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. Kitabü’t-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah Cüvelim en-Nübalî-Beşir Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh, Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl, thk. Halil Muhyeddin Elmîs, Beyrut:Darü'l-Kütübi'l-ʻİlmiyye, 2001.
• Ebû Süleyman, Abdülvehhab b. İbrâhîm. el-Fikru’l-Usûlî. Cidde: Dârü’ş-Şürûk, 1983.
• Ebû Zehre, Muhammed. Uṣûlü’l- fıḳh. Kahire: Daru'l-Fikri'l-Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed, el-İmâm Mâlik: Ḥayâtühû ve ʿaṣruhû-ârâʾühû ve fıḳhuh. Kahire: Darü’l-Fikri’l-‘Arabi, 2006.
• Ebyârî, ’Alî b İsmâʿîl, et-Taḥḳîḳ ve’l-beyân fî şerḥi’l-Burhân fî usûli’l-fıḳh. thk. ‘Alî b. ʿAbdurraḥman el-Cezâʾirî. Kuveyt: Dâru’d-ḍiyâ’, 2013.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Hüseyn, el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed b. Ali el-Mubârekî. 5 Cilt. Riyad, y.y, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʻlîḳāti’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed, el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. 4 Cilt. Medine: y.y., 1413.
• İbn Akīl. Ebü’l-Vefâ Ali b. Akîl. el-Vâżıḥ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullah b. Abdü’lmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1999.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn, et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbn Ḫaldûn, Ebû Zeyd. Mukaddimetü İbn Ḫaldûn. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Ya’rab, 2004.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Bedâiʻu’l-fevâid. thk. Ali b. Muhammed el-ʻİmrân. Cidde: Mücmeû’l-fıkhi’l-İslamî, ts. İbn Kudâme, Muvaffakuddîn, Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l-münâẓır fî uṣûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. Beyrut: Müessetü'r-Reyyân, 1998.
• İbn Teymiyye, Mecdüddîn, el-Müsevvede fî uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Matbaatü’l-Müzenî, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir, Aḥkâmü’l-Ḳurʾân, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, Beyrut: y.y., 1987.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn, Müntehe’s-sûl (suʾâl) ve’l-emel fî ʿilmeyi’l-uṣûl ve’l-cedel. (Ebü’l-Fazl Adudüddîn el-Îcî, Şerhu’Muhtasarü’l-Müntehasıyla birlikte.) thk. Muhammed Hasan İsmaîl. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimin Yönteminin Delalet Anlayışı. İs-tanbul: İslam Araştırma Merkezi (İSAM), 2011.
• İsfahâni, Mahmûd b. Abdurrahman. Şerḥu Muḫtaṣarı İbni’l-Ḥâcib. 3 Cilt. Mekke: Camiʻâtü’l-ümmü’l-Ḳurâ, 1986.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh, thk. Müfîd Muhammed Ebû ʻAmşe, 4 Cilt. Cidde: Daru’l-Medeni, 1985.
• Korkut, Ramazan, Şebli, Muhammed. “el-İstihsân: Ḥücciyetün, ve envʻûn teṭbikātühü ʻinde’l-uṣûliyyîn”. İslami İlimler Araştırmalar Dergisi 9 (15 Haziran 2021), 5-27.
• Kur’ân Yolu. Erişim 9 Ekim 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed, Edebü’l-kādî. thk. Yahya Hilâl es-Sırhân. 2 Cilt. Bağdat: Matbaa‘tü'l-‘Asânî, 1972.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn. Keşfü’l-esrâr fî Şerḥi Menâri’l-envâr. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1986.
• Ömer Abdurrahman. Ḥücciyetü’l-istihsân ʻinde’l-uṣûliyyîn. Şebeketü’l-Alukah, ts.
• Önder, Muharrem, “İstihsân Kavramının Ortaya Çıkışı”, İslam Hukuku Araştırma Dergisi, 7 (Nisan 2006), 181-208.
• Özen, Şükrü, “Hicrî II. Yüz Yılda İstihsân ve Maslahat Kavramları”, Ma‘rife Dini Araştırmalar Dergisi. 3/1 (Mayıs 2003), 31-57.
• Pekcan, Ali. “Şâfiî İsithsân Yapmış mıydı?” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 3/2 (Nisan 2003), 145-172.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer, el-Maḥṣûl fî ʿilmi ʿuṣûli’l-fıḳh, thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1992.
• Saltekin, Abdulbasıt. Bâkıllânî’n’in Et-Takrîb Ve’l-İrşâd Adlı Eserin-de Tahsîs Kuramı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Saltekin, Abdulbasıt. Fıkıh Usûlü Tarihinde Kayıp Halka: Hicri III. Ve IV. Asırlarda Usûlî Görüşler. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsi, Doktora Tezi, 2015.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali. Kitâbü Mesâʾili’l-ḫilâf fî uṣûli’l-fıḳh. Marsilya: y.y, 1991.
• Semʻanî, Ebu’l-Muzaffer Mansur. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Abdullah Hafız Ahmed el-Hükmî. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Serâhsî, Ebû Bekr, Uṣûlü’l-fıḳh (Uṣûlü’s-Seraḫsî). thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. Beyrut: Darü’l-mâʻrife, 1973.
• Sipahi, Yıldıray. İslâm Hukuk Biliminin Teşekkül Döneminde İstihsân Delili. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ, el-Ḥavâdis̱ ve’l-bidaʿ ve el-İʿtiṣâm bi’s-sünne (el-İʿtiṣâm), thk. Ebû Ûbeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân Doha: Mektebetü’t-Tevhîd, 1421.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ʻilmiye, 1939.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ, el-Muvâfaḳāt. thk. Ebû Ûbeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân. Suûdi Arabistan, Daru İbn ‘Âffân, 1997.
• Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim. el-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülkadir Hatib Hasenî, Beyrut: Darü’l-Kettaniyye, 2. Basım, 2013.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim. et-Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1980.
• Şîrâzi, Ebu İshak İbrahim. Şerḥu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecid Türki. Beyrut: Daru’l- Ġarbi’l-İslâmî, 1988.
• Tûfî, Necmüddîn, Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravża, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: y.y., 1989.
• Üsmendî, Muhammed b. Abdülhamid, Beẕlü’n-naẓar fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Zeki Abdulberr. Kahire, Mektebetü't-Turâs, 1996.
• Yaşar, Mehmet Aziz. İslâm Hukuk Metodolojisinde İstihsân. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsi, Doktora Tezi, 2012.
• Yaşar, Mehmet Aziz, “Fukahâ Metodunda İstihsân Kavramının Gelişiminde Cessâs’ın Rolü”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 20/2 (Aralık 2020), 824-848.
• Yenidoğan Adem. Mütekellim Usûlcülerin İctihad Anlayışı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zerkeşî, Bedrüddîn, el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Kuveyt: Darü’l-Kûfe, 2. Basım, 1992.