Kazak Türklerinin destanlarında geçiş dönemlerine bağlı inanış ve uygulamalar

Yıl 2021, , 23 - 47, 30.06.2021

Özlem Özdemir

https://doi.org/10.31795/baunsobed.900325

Cited By: 2

Öz

İnsan hayatı, doğum öncesi dönemden ölüme kadar devam eden bir değişim ve gelişim sürecidir. Bu süreçte bireyin önceki konumundan farklı bir konuma geçtiği eşik niteliğindeki önemli alt süreçler yer alır. “Geçiş dönemi” olarak bilinen bu aşamaların en önemlileri doğum, evlenme ve ölümdür. Geçiş dönemlerinde bireyin yeni konumunu toplum nezdinde netleştirmek, onu bu yeni konumdan dolayı kutlamak ve maruz kalabileceği çeşitli olumsuz etkilerden korumak gibi işlevleri olan tören ya da kutlamalar gerçekleştirilir. Bu törenlerde doğaötesi ya da kutsal unsurlarla ilişkilendirilen sembol niteliğindeki çeşitli pratikler uygulanır. Birey ve toplum inançla desteklenen bu pratiklerin yardımıyla yeni aşamayı içselleştirir ve sorunsuz şekilde yaşamına devam eder.
Geçiş dönemlerinde uygulanan pratikler, var oldukları toplumun ortak kültür birikiminden ve mitolojik inanışlarından izler taşır. Geçiş dönemi pratikleri toplum içerisinde yalnızca gündelik hayatta uygulanmakla kalmamış, kültür aktarıcısı niteliğinde olan sözlü ve yazılı kültür ürünlerine de yansımıştır. Milletin ortak belleğindeki kültür unsurlarının en yoğun şekilde yansıdığı edebiyat ürünlerinden olan destanlar, geçiş dönemlerine dair anlatımlar da barındırır. Türk dünyası destanları arasında nitelik ve nicelik bakımından önemli bir yeri olan Kazak sahası destanları, eski Türk kültürünü günümüze aktaran sözlü edebiyat ürünleridir. Bu çalışmada Kazak Türklerinin destanlarında yer alan geçiş dönemlerine bağlı inanış, gelenek ve uygulamalar derlenerek bunların kültür altyapısı ile destan kahramanlarına olan katkısı ortaya konulmuştur. Çalışmada “doğum”, “evlenme” ve “ölüm” başlıkları altında yapılan bu incelemenin sonucunda, Kazak Türkleri arasında konuyla ilgili geçmişten günümüze kadar sürdürülen pratik ve uygulamaların destanlarda sıkça yer aldığı gözlemlenmiştir. Ayrıca bunların Türk mitolojik düşünce sisteminden beslendiği, ancak bir kısmının ritüel işlevini yitirerek gelenek bağlamında uygulandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Destan, Kazak destanları, Mitoloji, Geçiş dönemleri

The beliefs and practices in the epics of the Kazakh Turks during the transition periods

Öz

Human life is a process of change and development that continues from the prenatal term to the death of the individuals. There are notable sub-processes as thresholds where the individual moves from her/his previous position to a different position. These are called "transition periods" and the most important of these stages are birth, marriage, and death. During the transition periods, ceremonies or celebrations that have functions such as clarifying the new position of the individual in the eyes of the society, celebrating her/him due to this new position, and protecting him from various negative effects she/he may be exposed to, are performed. Various symbolic practices associated with supernatural or sacred elements are practised in these ceremonies. Individuals and society internalize the new stage with the help of these practices supported by belief and continue their lives smoothly.
The practices applied in transitional periods bear traces of the common cultural accumulation and mythological beliefs of the society in which they exist. Transitional practices were not only applied in daily life in society but also reflected in oral and written literature products that were cultural transmitters. Epics, in which the cultural elements in the common memory of the nation are reflected most intensely, also contain narratives about the transition periods. Kazakh epics, which have an important place among the Turkish world epics in terms of quality and quantity, are oral literature products that transfer the old Turkish culture to the present. In this study, the beliefs, traditions, and practices related to the transitional periods of the Kazakh Turks were compiled and their cultural background and contribution to the heroes of the epic were revealed. Conducted under the titles of "birth", "marriage", and "death", the study shows that the Kazak Epics often portrays the practices of Kazakh Turks from past to present. In addition, it was concluded that these were nourished by the Turkish mythological thought system, but some of them lost their ritual function and were applied within the context of tradition.

Anahtar Kelimeler

Epic, Kazakh epics, Mythology, Transition periods

Kaynakça

• Aça, M. (1999). Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve Aş Verme (Aş Toyu). Millî Folklor, 43, 24-33.
• Aça, M. (2002). Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği. Konya: Kömen Yayınları.
• Adilbekova, E. (1999). Koblandı-Batır Destanı ile Dede Korkut Arasındaki İlişkiler. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Akifoğlu, H. A. (2019). Anayurttan Anadolu’ya. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları.
• Aliyev, R. (2020). Türk Mitolojisi. Astana Yayınları.
• Arıkan, M. (2007a). Kazak Destanları 1/Köroğlu’nun Kazak Anlatmaları. TDK Yayınları, Ankara 2007a.
• Arıkan, M. (2007b). Kazak Destanları 2/Kubıkul, Dotan-Batır, Kulamergen-Joyamergen, Karabek-Batır. Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkan, M., ve Düysebayeva, D. (2012). Kız Jibek-Kazak Aşk Destanı. Ankara: TÜRKSOY.
• Ayan, E. (2015). Kazak Destanları 10 (Meyramgül Jumadilova vd., Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Aydemir, A. (2013). “Manevi Kültürümüze Ait İki Kelime ‘Ağıt’ ve ‘Sığıt’ Üzerine: Semantik Bir Yaklaşım”. Turkish Studies. 8/1, 781-802.
• Bashenova, A. (2007). Kazak Destanları (Transkripsiyon, Aktarma, Metnin Grameri). Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Bayram, B. (2010). Kazak Destanları 7 (K. Alpısbayeva, S. Sakenov ve J. Düysengül, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Boratav, P. N. (1994). 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları.(4. Bs.). İstanbul: Kabalcı Yayınları. Durbilmez, B. (2017). Gelenekli Türk Anlatıları. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Ergun, M. (2002). Kopuz Sarını- Kazak Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Cıravlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ersöz, M. (2001). Kazak Türklerinin Ayman-Şolpan Destanı. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erqalieva, J ve Şakuzadaulı N. (2000). Kazak Kültürü. Almatı: Al-Farabi Kitabevi Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2006). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Han, B. C. (2017). Şiddetin Tipolojisi. İstanbul: Metis Yayınları.
• Honko, L. (2009). Ritüellerin Oluşum Süreci. (R. Ersoy, Çev.). (M. Ö. Oğuz vd., Haz.). Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-3 (ss. 203-216). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• İbrayev, Ş. (1998). Destanın Yapısı. Ankara: AKMB Yayınları.
• İnan, A. (2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm- Materyaller ve Araştırmalar. (7. Bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İsmailov, Z. (2002). Kazak Türkleri. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kalafat, Y. (2010). Türk Kültürlü Halklarda Ölüm. Ankara: BerikanYayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (2005). Divânü Lügâti’t-Türk (S. Erdi ve S. T. Yurteser, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Korgonbekov, B. (2010). Kazak Destanları 5 “Şora Batır”. (İ. T. Kallimci, Akt.). Ankara: TDK Yayınları.
• Küçükbasmacı, G. (2017). Türk Mitolojisinde At. (F. A. Turan ve M. Ozan, Ed.), Türk Mitolojisine Giriş (ss. 209-227). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Mutlu, H. K. (1999). Er Sayın Destanı Çeviri-Gramer-Sözlük. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• Nauanova, G. (2020). Kazak Türklerinin Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri. Doktora Tezi, Ardahan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ardahan.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi-1. (6. Bs.). Ankara: TTK Yayınları.
• Özdemir, Ö. (2020). Kazak Türklerinin Destanlarında Mitolojik Unsurlar. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Örnek, S. V. (2000). Türk Halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özcan, D. (2011). Kazak Batırlık Destanları Üzerine Bir İnceleme. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Radloff, V. (1056). Sibirya’dan. (A.Temir, Çev.). Maarif Basımevi.
• Türkmen, F. ve Arıkan M. (2007). Kazak Destanları 4 “Kırımın Kırk Batırı”. (Anlatan: Murın Jırav Sengirbayev), Ankara: TDK Yayınları.
• Türkmen, F. ve Arıkan M. (2011). Kazak Destanları 8 “Alpamış ve Kambar Batır”. Ankara: TDK Yayınları.
• Toyşanulı, A. (2020). Türk-Moğol Mitolojisi. (B. Bayram, Akt.). Ankara: Bengü Yayınları.
• Tryjarski, E. (2012). Türkler ve Ölüm. (H. Er, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Yeşil, Y. (2014a). Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri (Doğum-Evlenme-Ölüm Gelenekleri). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Yeşil, Y. (2014b). “Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri Üzerine Tespitler”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 3 (9), 117-136.
• Üçüncü, K. (2006). Kazak Türklerinin Kahramanlık Destanı Alpamış. İstanbul: Töre Yayın Grubu.
• Ünal, F. (2008). “Kazak Türklerinde Defin Merasimi ve Aş Verme Geleneği”. Bilig, 45, 103-130.