XV. YÜZYILDA ÜMERÂ VAKIFLARI VE ANKARA’NIN KENTSEL GELİŞİMİ

Yıl 2009, Cilt: 12 Sayı: 22, 179 - 191, 01.12.2009

Ahmet Köç

Öz

Araştırmanın Temelleri: Osmanlı klasik dönem şehirlerinin geliştirilmesi ve yenilenmesinde vakıf müesseseleri önemli rolü oynamıştır. Bu itibarla özellikle sultan ve askerî sınıf ulema, ümerâ mensuplarının kurduğu vakıflar, şehircilik açısından büyük bir boşluğu doldurmuştur. Osmanlı şehirlerinde bir bölgenin temel yapı ihtiyaçlarının tespit edilmesinden sonra, orada yapılacak vakıf yatırımına ya padişah veya diğer hanedan mensupları, ya da imparatorluğun askerî sınıf mensupları aracılık etmiştir. Araştırmanın Amacı: XV. yüzyılda Ankara şehir merkezinde askerî sınıfa mensup kişilerin tesis ettikleri vakıfların, Osmanlı klasik dönem şehirciliği için ne anlam ifade ettiği sorusuna cevap arayacaktır. XV. yüzyıl boyunca Ankara’da kurulan ümerâ vakıflarının hem sayıca fazla olması, hem de vakıf yapılarının fizikî görünüm açısından abidevî eserler olarak dikkat çekmesi, bu yüzyılı ön plana çıkarmaktadır. Veri kaynakları: Ankara Şer’iye Sicilleri, Muhasebe Defteri, Evkaf Defteri, Nezaret Öncesi Evkaf Defterleri ve Başmuhasebe Tasnifi Defteri. Ana tartışma: Klasik dönemde kurulan müesseseler, sosyal ve meslekî açıdan askerî ve reaya vakıfları olarak sınıflandırılmaktadır. Bu çalışmada, askerî sınıfın üyelerinden biri olan ümera/ehl-i örfün Ankara’daki vakıflarının Osmanlı şehirciliğine yaptığı katkı üzerinde durulacaktır. Sonuçlar: XV. yüzyılın ilk yarısında Ankara’da kurulan ümerâ vakıfları daha çok toplumun genel ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir. Bu tür yapıların başında hamamlar, camiler, mescitler ve imaret gelmektedir. XV. yüzyılın ikinci yarısında yani II. Mehmed’in hükümdarlığı sırasında Ankara’da oluşturulan ümerâ vakıfları ise, şehirde öteden beri var olan sof ticaretinin kentsel alt yapısının geliştirilmesine yöneliktir. Bu devirde şehir merkezinde bedesten, han, kervansaray ve softan üretilen çeşitli ürünlerin satıldığı farklı branşta çalışan çarşılar meydana getirilmiştir. Osmanlı ümerasının çarşı merkezinde tesis ettiği yan yana sıralanmış yapıları sayesinde, ticarî kesimin hem alt yapısı geliştirilmiş, hem de daha sonra bölgede kurulacak olan yeni binaların belli bir güzergâh boyunca kurulmasına zemin hazırlamıştır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Vakıf, ümerâ, Ankara, kentsel gelişim

The Waqfs of Umera and Urban Development of Ankara in the XVth Century

Öz

Bases of Research: The waqfs played an important role in the development and renewal of the classical period cities of the Ottoman Empire. In this respect, especially the waqfs founded by the sultan and the members of the military class ulema, umera filled a big gap with regard to the urbanism. After determining the basic construction requirements of a region in Ottoman cities, the Padisah or other members of the noble family or the members of the military class of the Empire mediated the foundational investments in that region. Purpose of the Research: This study will search for an answer to the question of what the waqfs made by the lords and pashas who are the members of the military class in the centre of Ankara meant in the XV century for the classical period urbanism of Ottoman Empire. That the waqfs of umera founded in Ankara during the XVth century are abundant, and that they are monumental buildings with regard to their physical appearances come into the prominence. Resources of Data: Sharia Court Registers of Ankara, Registers of Accounts, Register of Pious Foundations Ewkaf , Registers of Foundations before the Period of [the Foundation of Ewkaf] Ministry, Registers of [the bureau of] Chief Accounting Classifications. Main Discussion: The institutions founded in the classical period are classified as the military and people’s waqfs in social and professional terms. In this study, the contribution of the waqfs of umera/executive officials which is a member of the military class in Ankara to the Ottoman urbanism. Conclusion: The umera waqfs founded in Ankara in the second half of the XVth. century were generally for responding to the general needs of the society. Foremost among these comes the Turkish baths, mosques, prayer rooms, imaret. In the second half of the XVth century, i.e. during the sovereignty of Mehmet II, the umera waqfs founded in Ankara were to develop the urban infrastructure of the mohair trade which had continued from the past. In this period, there were covered bazaars, khans, caravanserais, and shops in various fields where different kinds of products made off mohair are sold in the city centre. Thanks to the successive structures constructed in the city centre by the Ottoman umera, both the infrastructure of the trade class developed and the groundwork for the new buildings to be constructed in the regions were built on a certain destination was also laid

Anahtar Kelimeler

Ottoman, waqf, umera, Ankara, urban development

Kaynakça

• Abou-El Haj, Rifa’at A., “Power and Social Order: the Uses of the Kânun”, The Ottoman City and İts Parts: Urban Structure and Social Order, (edits. Irene A. Bierman, Rifa’at A. Abou-El Haj, Donald Preziosi), New Rocelle, New York 1991, pp.77- 101
• Abouseif, Doris Behrens, Egypt’s Adjustment to Ottoman Rule: Institutions, Waqf and Architecture in Cairo(16th and 17th centuries), Sub Aegida E.J. Brill, Leiden- New York- Köln 1994
• Barkan Ö. Lütfü, “Vakıfların bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak kullanılmasında diğer şekiller”, Vakıflar Dergisi. I, 1942, ss. 354- 365
• Barkan, Ömer. L.-E. Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defterleri(953/1546 Tarihli), Baha Matbaası, İstanbul 1970
• Bierman, Irene A., “The Ottomanization of Crete”, The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order, (edit. Irene A. Bierman, Rifa’at A. Abou-El Haj, Donald Preziosi) New Rochelle, New York 1991, pp. 53- 76
• Cezar Mustafa, Tipik Yapıları ile Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemleri Basımevi 1985
• Crane, H.(1991). Ottoman Sultan’s Mosques Icons of Imperial Legitimacy”, The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order, (edit. Irene A. Bierman, Rifa’at A. Abou-El Haj, Donald Preziosi) New York: New Rochelle. pp. 173- 243
• Ergenç Ö.(1995). XVI. yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları.
• ______ (1988). 18. yüzyılda Osmanlı’da sanayi ve ticaret hayatına ilişkin bazı bilgiler. Belleten LIII (203), ss. 501- 533
• Faroqhi S.(2006)ç Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, (çev. Emine Sonnur Özcan), İstanbul:Doğu Batı.
• İnalcık Halil(1993). Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren Yayınları.
• ______ (1979-1980). The Hub of the city: The bedesten of İstanbul, International Journal of Turkish Studies I, pp. 1- 17
• Kritovuolos, Kritovoulos Tarihi, neşr. Karolidi(Türkçe çev. Muzaffer Gökman) İstanbul 1967, (İngilizce neşr. C. T. Riggs. History of Mehmed the Conqueror by Kritovoulos, Princeton 1970)
• Marçais, W.(1928). I’Islamisme at la vie Urbaine, 86- 100
• Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi I, II(haz. Mehmet Altay Köymen), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983
• Menâkıb-ı Mahmud Paşa-yi Velî, Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı, yazma no: 520
• Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nûma(Neşrî Tarihi II), (haz. F. Reşit Unat- Mehmet Altay Köymen), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1957
• Oğuzoğlu Yusuf, “Anadolu Şehirlerinde Osmanlı Döneminde Görülen Yapısal Değişiklikler”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü V. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, 6- 10 Nisan 1987, ss. 1- 10
• Öz, M.(2003). Merkeziyetçi imparatorluğu doğru Fatih devrinde siyasi ve sosyal değişmeler. Türk Yurdu 190, ss. 28- 31
• ______ (2005). Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özel, Oktay, “Limits of the Almighty: Mehmed II’s Land Reform Revisited”, JESHO, 42/2, 1999, pp. 224- 246
• Rogers, J. M., Samarra: A Study in Medieval Town Planning, A Islamic City: A Colloquium (edits. A. H. Hourani- S. M. Stern), Bruno Cassirer, Oxford and University of Pennsylvania Press, Oxford 1970, pp. 119- 157
• Stavrides, Teoharis, The Sultan of Vezirs: the Life and Times of the Ottoman Grand vezir Mahmud Pasha Angelovic(1453- 1474) Brill, Leiden- Boston- Köln, 2001
• Taeschner, Franz, Die Verkehrslage und das Wegenetz Anatoliens im Wandel der Zeiten, Münster 1926, ss. 202- 206
• Taneri, A.(1977). Türkiye Selçukluları ve Kültür Hayatı(Menâkıbü’l- Arifîn’e Göre). Konya: Bilge Yayınları.
• Unan, F.(2003). Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: TTK. Yayınları.
• Watenpaugh, Heghnar Z, The Image of an Ottoman City: Imperial Architecture and Urban Experience in Aleppo in the 16th and 17th Centuries, Tuta Sub Aegide Pallas, Leiden- Brill- Boston 2004
• Welch, Anthony- Howard Crane,” The Tughluqs: Master Builders of the Delhi Sultanate, Muqarnas”: An Annual on Islamic Art and Architecture I,(edit. Oleg Grabar), 1988, pp. 123- 166
• Yediyıldız, B.(1981). Sosyal teşkilatlar bütünlüğü olarak Osmanlı vakıf külliyeleri. Türk Kültürü 219, ss. 262- 27
• ______ (1982). Türk vakıf kurucularının sosyal tabakalaşmadaki yeri. (1700- 1800), Osmanlı Araştırmaları III, ss. 143- 164
• ______ (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK. Yayınları.
• Yediyıldız B.- Nazif Ö.(1982). The Habitable town and the Turkish waqf system. Habitat II, İstanbul
• Yinanç, R.(1984). Selçuklu medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi Vakıfları. Vakıflar Dergisi. XV, ss. 1- 19