19. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE NÜFUS ALGISININ DEĞİŞİMİ VE NÜFUSU ARTTIRMA ÇABASINDA MÜFETTİŞLERİN ROLÜ

Yıl 2014, Cilt: 17 Sayı: 31, 255 - 274, 15.06.2014

İbrahim Serbestoğlu

https://doi.org/10.31795/baunsobed.664040

Öz

Bu makale Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda değişen nüfus algısını ve nüfusu
arttırmak için görevlendirilen müfettişlerin taşrada yaptığı faaliyetleri incelemektedir.
Tarihsel süreçte hemen tüm toplumlar nüfus artışıyla ilgilenmiş, politikalar
üretmiştir. Osmanlılar da klasik dönemde nüfusu asker ve vergi kaynağı olarak görmüş;
fethedilen toprakları imar etmek için kullanmıştır. 19. yüzyıl Osmanlısında
ise Avrupa’daki bürokratik devlet ve nüfus teorilerinin etkisiyle nüfus sayımları
yapılmaya başlanmış, nüfus hizmetlerine dair teşkilat kurmuştur. Medeniyetin gereği
olarak idrak edilmeye başlanan nüfus artışıyla ticaret, sanayi, tarım ve askerî
alanlarda güçlü bir Osmanlı yaratılacağına vurgu yapılmıştır. Bu doğrultuda nüfusun
artışının doğal kaynağı olarak görülen evliliklerin önündeki en önemli engel
olan masrafların azaltılması için taşra idaresi ve ileri gelenlerine emirler göndermiş,
müfettişlerle ebeveynler ikna edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Nüfus, Evlilik, Müfettiş

The Change in the Perception of Population and The Role of The Inspectors in The Attempts to Increase The Population in the Ottoman Empire in the 19th Century

Öz

This article studies the activities of the inspectors in the country tasked to investigate
the changing perception of population and to increase the population in
the Ottoman Empire in the 19th century. Throughout history, nearly all the societies
have been interested in the population increase and have developed policies,
in the classical period, the ottomans regarded the population as the source of tax
and troops and they used them in the reconstruction of the captured lands. In the
19th century the ottoman state, census began to be conducted due to the effects of
the bureaucratic state and population theories and the organisations concerning the
population services were established. With the increase of the population regarded
as the development of the civilisation, a powerful ottoman creativeness was emphasized
in the fields of trade, industry, agriculture and military. To this end, directions
were given to the local authorities and the parents were convinced through the inspectors
in order to curtail the expenditures which were the most important hindrance
to the marriages regarded as the true reason behind the population increase.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Population, Marriage, Inspector

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM)
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS)
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.DH)
• Archives Diplomatiques: Recueil de Diplomaitie et d’Historie, c.IV, Paris 1864.
• Takvim-i Vekayi
• Adıyeke, Nuri, (2001). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat Dönemi Evlilikleri”, Pax Ottomana Studies in Memorian Prof. Dr. Nejat Göyünç, Ed: Kemal Çiçek, Haarlem- Ankara, s. 121-129.
• Akbayar, Nuri, (1985). “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, c.5, İstanbul, s. 1238-1248.
• Akyıldız, Ali, (1993). Tanzimat Döneminde Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul.
• Bacci, Massimo Livi, (2009). Avrupa’da Nüfus Hareketleri, Çev: M. Timuçin Binder, İstanbul.
• Barkan, Ömer Lütfi, (1942). “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, S.II, Ankara, s. 279-304.
• Başar, Emel, (2013). Demografiye Giriş, Ankara. Baykara, Tuncer, (1992). Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir.
• Benedict, Peter, (1974). “Hukuk Reformu Açısından Başlık Parası ve Mehr”, Türk Hukuku ve Toplumu Üzerine İncelemeler, Ed: Ahmet Güriz- Peter Benedict,Ankara, s. 1-39.
• Beşirli, Mehmet, (2013). “Ondokuzuncu Yüzyılın İlk Yarısında Samsun’da Evlilik Kurumu”, Samsun Araştırmaları “Mimari ve Kültürel Miras, Efsane, Dil, Sanat, Edebiyat ve Siyaset”, III. Kitap, Yayına Hazırlayan: Cevdet Yılmaz, Samsun, s. 277-294.
• Braudel, Fernand, (2004). Maddi Uygarlık Gündelik Hayatın Yapıları, çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara.
• Cevdet Paşa, (1991). Tezâkir, 21-39, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara.
• Çimen, Ali, (2012) “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14/3, s. 183-216.
• Dinç, Güven, Fatma Şimşek, Haldun Eroğlu, (2009). “Osmanlı İmparatorluğunda Tev’em Maaşı”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.16, s. 77- 100.
• Düzdağ, Ertuğrul, (1998). Şeyhülislam Ebussu’ûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı, İstanbul.
• Ercoşkun, Tülay, (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Evlilik ve Nikâha Dair Düzenlemeler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi: Ankara.
• Freyer, Hans, (2012). Sosyoloji Kuramları Tarihi, çev ve ekler: Tahir Çağatay, Haz: M.RamiAyas, İstanbul.
• Göyünç, Nejat, (1997). “Hane”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.15, s.552-3. Gülsoy, Ufuk, (1996). “Osmanlı Topraklarına Avrupa’dan Muhacir İskânı (1856- 1859)”, İlmî Araştırmalar, S.3, İstanbul, s. 51-65.
• Halaçoğlu, Yusuf, (1999). “Kolonizasyon ve Şenlendirme”, Osmanlı, c.4, Editör: Güler Eren, Ankara, s. 581-586.
• İnalcık, Halil, (2005). “Osmanlı Fetih Yöntemleri”, Söğütten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der: Oktay Özel, Mehmet Öz, Ankara, s.443-472.
• İpek, Nedim, (2014). “II. Abdülhamid Devri Nüfus Politikası (1876-1908)”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, Selanik 20-21 Şubat.
• İpek, Nedim, (2013). “Sultan Abdülaziz Dönemi Nüfus Politikası”, Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu, Ankara 12-13 Aralık.
• Karpat, Kemal H., (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev: Bahar Tırnakcı, İstanbul.
• Koç, Yunus, (1999). “Osmanlı İmparatorluğu’nun Nüfus Yapısı (1300-1900)”, Osmanlı, c.4, Editör: Güler Eren, Ankara, s.535-550.
• Konan, Belkıs, “Osmanlı Devleti’nde Çocuk Düşürme Suçu”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, S.57, 2008, s. 319-335.
• Murat, Sedat, Dünden Bugüne İstanbul’un Nüfus ve Demografik Yapısı, İstanbul 2006.
• Ortaylı, İlber, (1980). “Anadolu’da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Gözlemler”, Osmanlı Araştırmaları, S. I, İstanbul, s. 33-40.
• Ortaylı, İlber, (2000). Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul. Özoğuz, Kayıhan, “Nüfus Hacmi ve Artışı Üzerine Çağlar Boyu Süregelen Tartışmalara Toplu Bir Bakış”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XXXII/1-4, İstanbul 1972-1973, s. 43-65.
• Saydam, Abdullah, (2010). Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara.
• Şahin, Salih, (2010). Geçmiş Günümüz ve Gelecekte Nüfus Gerçeği, Ankara. Şaşmaz, Musa, (1995). “The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries”, OTAM, S.6, s. 289-305.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, (2009). Fetâvâ-yı Feyziye, Haz: Süleyman Kaya, İstanbul.
• Şimşek, Fatma, Haldun Eroğlu, Güven Dinç, (2009). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Iskat-ı Cenin (Çocuk Düşürme)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.6, s. 593-609.
• Tanoğlu, Ali, (1966). Beşeri Coğrafya Nüfus ve Yerleşme, c.1, Baha Matbaası, İstanbul.
• Tekeli, İlhan, (2011). Anadolu’da Yerleşme Sistemi ve Yerleşme Tarihleri, İstanbul.
• Tekeli, İlhan, (2013). Modernizm, Modernite ve Türkiye’nin Kent Planlama Tarihi, İstanbul.
• Tuna, Muammer, (2012). “Sosyolojinin Ortaya Çıkış Koşulları”, Sosyolojiye Giriş Sosyolojinin Temel Tartışmaları, Ed: Muammer Tuna, Ankara, s. 10-18.
• Tuncer, Baran, (1976). Ekonomik Gelişme ve Nüfus, Ankara.
• Tural, Erkan, (2007). “Rumeli Taşrası Teftiş Raporu, 1860’larda Osmanlı Maliyesi ve Emperyalist Âdab”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 16/1, Ocak, s. 101-124.
• Ünsaldı, Levent, (2012). Sosyoloji Tarihi, Ankara.