KAZAN’DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI)

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 6, 89 - 113, 30.12.2017

Abdulaziz Artış

Öz

İslam dünyasında, özellikle Osmanlı, Mısır ve Hint bölgesindeki yenileşme hareketleri

ile ilgili pek çok araştırma yapılmıştır. Bu yenilenme hareketinin en önemli safhalarından

birini de İdil‐Ural bölgesi teşkil etmektedir. Bugüne kadar akademik çalışmalarda genellikle

bu bölgede yetişmiş olan modernist düşünürler üzerinde durulmuştur. Ancak bölgedeki

dinî grupların, Orta Asya’nın klasik tarzda eğitim veren İslâm merkezlerine karşı gösterdiği

bağımlılıklarını ilk kıran kişilerden biri olduğu bilinen ve bu bölgenin önde gelen ulemâsı

tarafından bir müceddid olarak kabul edilen Kursavî’den fazla bahsedilmemektedir. Bu

makalede onun kendi dönemindeki İslâm dünyasının bütününde yaşanan, gerek ilmî

gerekse teknolojik gerilemeyi ve yeni gelişen fen bilimleriyle ilgili olarak ortaya çıkan

taassubu bertaraf etmek için ne gibi yaklaşımlar sergilediğini, yeni problemlere karşı

nasıl bir çözüm arayışı geliştirdiği ortaya koymaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kursavî, Usûl‐i cedîd, Cedîdçilik, Islâh, İhyâ, Tecdîd

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, el‐Müsned, Çağrı, Yay., İstanbul, 1981. ………. Kitâbü’s-Sünne (nşr. Ebû Hâcer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl), Beyrut 1405/1985. Akyol, Taha, “Cedîdcilik” DİA, VII. Aksoy, Erdal‐Maraş, İbrahim‐ Türkoğlu, İsmail, Günümüz Tataristan’ının Sosyal ve Kültürel Yapısı (Kazan Örneği), Ankara 2003. Apaydın, H.Yunus, “İctihad” DİA, XXI. Arat, Reşit Rahmeti, “Kazan Hanlığı”, İA, VI. ………. “Astırahan Hanlığı”, İA, I. ………. “Kasım Hanlığı”, İA, VI. A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü (çev. Hasan Eren), Ankara Deliömeroğlu, Yakup, Tatarlar ve Tataristan, Avrasya Kalkınma Derneği Yayınları, Ankara, 1997. Devlet, Nadir, “Altın Ordu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1988. Devletşin, Tamurbek, Soyvet Tataristan’ı (çev. Mehmet Emircan), Kültür Bakanlığı yayını, Ankara, 1981. Goulnar Baltanova, “Rızâeddin b. Fahreddin”, DİA, XXXV. Görgün, Tahsin, “Tecdîd”, DİA, IVX. Ebrar Kerimullin, Tatarlar İsmi ve Kimliğimiz, (çev. Zeynep Sarıışık), İrfan Kültür ve Eğitim Merkezi Yayınları, nr. 5, İzmir 1998. el‐Gazzâlî, Ebû Hâmid b. Muhammed, el-İktisâd fi’l-i’tikâd. Beyrut: Dârü’l‐Kütübi’l‐İlmiyye. 1983. 1. Basım. İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Beyrut 1955. İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, Evkâf‐ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul 1339/1341. Kamalov, İlyas, Avrasya Fatihi Tatarlar, İstanbul, 2007. Kanlıdere, Ahmet, “xıx ve xx. Yüzyıllarda Kazan Tatarları,” Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. ……...... “Islâh (Tataristan, Azerbaycan ve Orta Asya)”, DİA, XIX. ……….. “Mercânî”, DİA, XXIX. …………. “Kazan Tatarları Arasında Tecdîd ve Cedît Hareketi,” Türkiye Günlüğü, sy. 46 (Yaz 1997). (Aynı makale, 2003 yılında adı geçen dergide “Seçme Yazılar” başlığı altında yeniden yayımlanmıştır (sayı 73 ). Kurat, Akdes Nimet, IV-XV111.Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri, Ankara. 1972. ………. “Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri” DTCFD, XXIV, sayı: 3‐ 4, Temmuz‐Aralık 1966. Kursavî, Kitâbü’l-İrşâd li’l-ibâd, Kazan, 1903. ………. eş-Şerhu’l-Cedîd ale’l-Akâ’idi’n-Nesefiyye, Süleymaniye Ktp, Hacı Mahmûd Efendi, nr. 1394. ………. Kitâb fî Beyâni aksâmi’l-hadîs. Amasya İl Halk Kütüphanesi, nr. 1785. KAZAN’DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 113 ………. Şerh alâ Risâle fî bahsi’s-sıfât, Süleymaniye Ktp, İzmirli İsmail Hakkı, nr. 906. Maraş, İbrahim, Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), İstanbul 2002. ………. “Kazan Bölgesinde Misyonerlik Faaliyetleri” Dinler Tarihi Araştırmaları‐ I, Ankara 1998. Maraş, İbrahim,‐Türkoğlu, İsmail, “Kursavî”, DİA, XXVI. Mirfatıh z. Zekiyev, Türklerin ve Tatarların Kökeni (çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2006. Muhametşin, Rafik XX. Yüzyıl Başında Tatarlarda Öğretim Sisteminin Durumu ve Problemleri, Modren Türklük Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 2 (Hazıran 2005) ANKÜ Dil ve Tarih‐Coğrapya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. Râgıb el‐İsfahânî, el-Müfredât, (nşr. M. Seyyid Kîlânî), Kahire 1381/1961. Tâhir, Mahmûd, “Abunnasir Kursavî (1776‐1812)”, Central Asian Survey, VIII/12 (1989). Taymas, A. Battal, Kazan Türkleri, Ankara 1988. Teftâzânî, Şerhu’l-Makâsıd (nş􀀀r. Abdurrahman Umeyre), Beyrut 1409/1989. Togan, Zeki Velidî, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan 1912. Türkoğlu, İsmail, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rizâeddin Fahreddin, İstanbul 2000. Yavuz, Y. Vehbi, Hanefî Mezhebinde İctihâd Felsefesi, İstanbul 1993. (İşaret Yayıları).