TANZİMAT DÖNEMİ VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA DEĞİŞEN YÖNETİM ANLAYIŞI

Yıl 2020, , 2801 - 2821, 01.07.2020

Erhan Ezici

https://doi.org/10.33431/belgi.736835

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun yaklaşık 600 yıllık ömründe, devlet teşkilatında önemli değişimler yaşanmıştır. XIII. Yüzyıl başlangıcında bir beylik olarak kurulan devlet hızla genişlemiş, İstanbul’un Fethi ile XV. Yüzyılın ortasında bir İmparatorluğa dönüşmüş, XVI. yüzyıl’da ise Avrupa’nın en güçlü devleti haline gelmiştir. Askeri örgütlenme temelinde gelişen devlet, Osmanlı padişahı tarafından mutlakiyetçi bir anlayış ile yönetilmiştir. Nitekim mutlak yönetim, devletin işleyişi açısından önemli bir kural olarak kabul edilmiştir. Örneğin XVI. yüzyılda Avrupa’nın en güçlü devleti olan Osmanlı İmparatorluğu’nun kurumları, Batılılar tarafından incelenmiş ve Osmanlıların başarısının sırrı anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu dönemde hükümdar olarak Osmanlı padişahının devleti mutlak monarşi ile yönettiği ve İmparatorluğun başarısının bu yönetim biçimi sayesinde olduğu belirtilmiştir. Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman tarafından uygulanan ve başarılı olunan bu yöntemin İmparatorluk açısından sahip olduğu önem, Osmanlı devlet adamlarınca da dile getirilmiştir. Nitekim Kanuni Sultan Süleyman sonrası devletin eski başarılı ve güçlü günlerine dönme çabalarında ifade edilen unsurlardan birisi de, mutlakiyetçi yönetim şeklinde ortaya çıkan bozukluklardır. Fakat XVI. yüzyılın sonu itibariyle eski askeri başarılar sürdürülememiş ve geleneksel reform çabaları ortaya çıkmıştır. 1699 yılındaki askeri yenilgi sonrası imzalanan Karlofça Antlaşması ise önemli bir kırılma noktası olarak kabul edilmiştir. Bu antlaşma sonrası Osmanlı askeri yapısında Batı tarzı ıslahat yapma gerekliliği kabul edilmiş ve yönetici sınıf içinde sivil bürokratlar yükselmeye başlamıştır.
Yaşanan çeşitli problemler ve başarısızlıklar sonucunda XVIII. yüzyılda Batı’nın üstünlüğü kabul edilmiştir. Böylece sadece askeri alanda değil, idari, mali ve toplumsal alanlarda da ıslahatlar başlamıştır. I. Mahmud, III. Mustafa ve I. Abdülhamid döneminde yapılan reformları, Lale Devri reformları takip etmiştir. Lale Devri’nde yapılan reformların, kimi özellikleri nedeniyle önceki dönemlere nazaran farklı bir reform anlayışı çerçevesinde gelişim gösterdiği kabul edilmektedir. Bunun temel sebeplerinden birisi, bu dönem reformlarının sadece askeri alan ile sınırlı kalmamasıdır. III. Selim dönemi ile birlikte Nizam-ı Cedid kapsamında reformlar uygulamaya konulmuştur. Bu dönemde geleneksel reform anlayışı tamamen terk edilmiştir. Fakat Lale Devri ve III. Selim dönemi Nizam-ı Cedid reformları birer isyanla sonuçlanmıştır. II. Mahmud saltanatında ise önemli reformların yapılması, Yeniçeri Ocağının kaldırılması sonrasında gerçekleşmiştir. 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ise yeni bir kırılma noktası olmuştur. Bu tarihten sonra devlet teşkilatında önemli değişiklikler yapılmıştır. Örneğin geleneksel kurumlar yerine Batı tarzı kurumlar oluşturulmuştur. Böylece yeni ıslahatlar yapılarak devletin kurtarılması amaçlanmıştır fakat bunun sonucunda kurulan yeni kurumlar ile padişahın yetkileri sınırlandırılmıştır. Bu durum Osmanlı padişahlarının mutlakiyetçi yönetiminde kimi değişimlere neden olmuştur.
Tanzimat dönemiyle birlikte birçok alanda ıslahat yapılmış ve Babıâli bürokratları yönetici sınıf içinde güç kazanmıştır. Özellikle Avrupa’yı tanıyan ve yabancı dil bilgisine sahip yeni Osmanlı bürokratları, bu dönemde etkinlik kazanmıştır. Böylece devlet teşkilatında değişim devam etmiş, yeni kanunlar çıkarılmış ve Osmanlı yönetiminde önemli dönüşümler gerçekleştirilmiştir. Bu değişimi dönemin Osmanlı padişahlarının söylemleri üzerinden de izlemek mümkündür. Bu çalışmada, Tanzimat döneminde devlet teşkilatında ortaya çıkan düzenlemelerden bahsedilmiş ve Osmanlı yönetim anlayışında oluşan farklılık Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz’in söylemleri üzerinden izlenmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz tarafından benimsenen yeni yönetsel uygulamalar ele alınmıştır ve geçmiş dönemlere göre mutlakiyetçi yönetim anlayışında ortaya çıkan değişikliklerin incelenmesi amaçlanmıştır. Nitekim Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz’in yeni devlet kurumlarının açılışında okutulan nutukları incelendiğinde, geçmiş uygulamalara göre önemli değişikliklerin ortaya çıktığı görülmektedir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Tanzimat, Modern Devlet, Reform

Kaynakça

• Akyıldız, Ali, (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yayıncılık, İstanbul.
• Baykal, Bekir Sıtkı, (1979). “Mustafa III”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 8, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.700-708.
• Baysun, M. Cavid, (1978). “Abdülhamid I”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.73-76.
• Berkes, Niyazi, (2014). Türkiye’de Çağdaşlaşma, haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, 20. Baskı, İstanbul.
• Berkes, Niyazi, (2016). Türk Düşününde Batı Sorunu, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Bilim, Cahit, (1990). “Tercüme Odası”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM), Sayı:1, s.29-43.
• Çadırcı, Musa, (1988). “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim (1839-1856)”, Belleten, Cilt: LII, Sayı: 203, Ağustos, s.601-626.
• Davison, Roderic, (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, 2. Basım, İstanbul.
• Faroqhi, Suraiya, (2010). “Empires before and after the Post-colonial Turn: The Ottomans”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Beyond Dominant Paradigms in Ottoman and Middle Eastern/ North African Sturdies, A Tribute to Rifa’at Abou-El-Haj, Sayı: 36, 2010, s.57-76.
• Findley, Carter V., (1985). “19.yy’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Gelişme”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, (Gn. Yön. Murat Belge), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 259-262.
• Findley, Carter V., (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, Babıâli, 1789-1922, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, İstanbul.
• Findley, Carter V., (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, Babıâli, 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1.Basım, İstanbul.
• Gökbilgin, M. Tayyib, (1964). “Nizâm-ı Cedîd”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 9, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.309-318.
• Hale, William, (1996). 1789’dan Günümüze, Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Hil Yayın, 1.Baskı, İstanbul.
• Hathaway, Jane, (2013). The Arab Lands Under Ottoman Rule, 1516-1800, Routledge, London and New York, 2013.
• İnalcık, Halil, (2007). “Padişah”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 34, İstanbul, s.140-143.
• İnalcık, Halil, (1958). “Osmanlı Pâdişahı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 13, Sayı:4, s.68-79.
• İnalcık, Halil, (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
• İnalcık, Halil, (2012). “Tanzimat Nedir?”, Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, ed. H. İnalcık, M. Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3.Basım, İstanbul, 2012, s.31-56.
• İnalcık, Halil, (2016a). Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar II, Tagayyür ve Fesâd (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
• İnalcık, Halil, (2016b). Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu üzerine Araştırmalar-IV, Âyânlar, Tanzimat, Meşrutiyet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Baskı, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet, (2001). “Kalemiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:24, s.248-249.
• İpşirli, Mehmet, (2008). “Sadrazam”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:35, 2008, s.414-419.
• Karal, Enver Ziya, (2007). Osmanlı Tarihi, V.Cilt, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 8.Baskı, Ankara.
• Karal, Enver Ziya, (2011a). Osmanlı Tarihi, VI. Cilt, Islahat Fermanı Devri (1856-1861), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 8.Baskı, Ankara.
• Karal, Enver Ziya, (2011b). Osmanlı Tarihi, VII. Cilt, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 8.Baskı, Ankara.
• Kaynar, Reşat, (2010). Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 4.Baskı, Ankara.
• Lewis, Bernard, (1996). Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Machiavelli, (1994). Prens, çev. Nazım Güvenç, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2.Baskı, İstanbul, 1994.
• Mardin, Şerif, (2000). The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Syracuse University Press.
• Muharrerât-ı Nâdire, (2018). haz. Ali Aktan, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Ortaylı, İlber, (2008). Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, 3.Baskı, Ankara, 2008.
• Ortaylı, İlber, (2014a). “Osmanlı’da 18.Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”, Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, Cilt 1, Ed. Mehmet Ö.Alkan, 10.Baskı, İstanbul, s.37-41.
• Ortaylı, İlber, (2014b). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, 39. Baskı, İstanbul.
• Ortaylı, İlber, (2014c). İmparatorluğun Son Nefesi, Osmanlı’nın Yaşayan Mirası Cumhuriyet, Timaş Yayınları, 1.Baskı, İstanbul.
• Özcan, Abdülkadir, (2003). “Mahmud I”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt:27, İstanbul, s.348-352.
• Pierson, Christopher, (2011). Modern Devlet, Chiviyazıları Yayınevi, çev.Neşet Kutluğ-Burcu Erdoğan, Birinci Baskı, 2011, İstanbul.
• Râsim, Ahmet, (1342/1942). İstibdattan Hâkimiyeti-i Millîyeye, Kanaât Matbaası, İstanbul.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, (1999). Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Shaw, Stanford J. ve Ezel Kural Shaw, (2005). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume 2: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press, Cambridge.
• Shaw, Stanford, (2002). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume 1: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808, Cambridge University Press, Cambridge.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi, (1988). 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, 7. Baskı, İstanbul.
• Tunaya, Tarık Zafer, (2016). Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 3.Baskı, İstanbul.