MÜZE-İ HÜMÂYUN MÜDÜRÜ DR. PHILIPP ANTON DETHIER’NİN OSMANLI MAARİF NAZIRLARI DÖNEMİNDEKİ (1872-1881) FAALİYETLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Sayı: 21, 459 - 482, 01.01.2021

Meltem Begüm Saatçı Ata

https://doi.org/10.33431/belgi.812826

Cited By: 2

Öz

Osmanlı Devleti’nde modern anlamda bir müze olarak kabul edilen Müze-i Hümâyun’un kuruluş girişimi 1846-47, resmi açılış tarihi ise 1869 olarak kabul edilir. Osmanlı Maarif Nezareti’ne bağlı olan bu müzenin ilk iki müdürü Edward Goold ve Pio Francesco Carlo Terenzio, üçüncü müdürü ise Philipp Anton Dethier olmuştur. Berlin’de Friedrich Wilhelm Üniversitesi Felsefe fakültesinde öğrenim görmüş olan Philipp Anton Dethier (1803-1881), Osmanlı Devleti topraklarında ve hizmetinde çalışmaya başlamadan önce Almanya ve Fransa’da öğretmenlik ve Almanya’da yayıncılık yapmıştır. Tarih alanında doktora derecesine sahiptir. 1847 sonrası İstanbul’a gelen Dethier, öğretmenlik ve müdürlük yaptığı Avusturya okulundaki çalışmaları dışında İstanbul’un arkeoloji tarihi ile ilgili çalışmalar da yapmıştır. Bu çalışmalarının kazıbilimi ile sınırlı kalmadığı ve yayın olarak da değerlendirdiği görülmektedir. 20 yıldan uzun süredir İstanbul’da bulunduğu sürede arkeoloji alanında yaptığı çalışmaları ve dönemin siyasi hayatına etki eden özellikle yabancı kişilerle yakınlığının sağladığı gücün de desteğiyle Philipp Anton Dethier Ağustos 1872’de Müze-i Hümâyun müdürü olarak atanmıştır. Döneminde Osmanlı Devleti’nde başka kurumlarda sık sık idari personel ve yönetici değişikliği yapılıyor olmasına rağmen uzun süre bu görevini devam ettirmiş olan Dethier 8 yıl 7 aylık müdürlüğü döneminde 15 Sadrazam ve 9 Maarif Nazırı ile çalışmıştır. 30 ay 24 gün ile Mehmed Tâhir Münif Efendi (18 Nisan 1878-12 Kasım 1880) ve 11 ay 10 gün süre ile Ahmed Cevdet Paşa (24 Nisan 1873-5 Nisan 1874) Dethier’nin en uzun süre çalıştığı Maarif Nazırları olmuştur. En kısa süreli çalıştığı iki nazır ise 9 gün ile Ahmed Kemal Paşa (8 Mayıs 1876-17 Mayıs 1876) ve 24 gün ile Ahmed Vefik Paşa (11 Ocak 1878-4 Şubat 1878)’dır. Ülke içinde arkeoloji çalışmaları yanı sıra uluslararası alanda Osmanlı Devleti adına görev almıştır. 1873 yılında olduğu gibi Dünya Sergilerine katılmak dışında Heinrich Schliemann ve Luigi Palma di Cesnola’nın dahil olduğu davalar ve konular Dethier’nin icraatları arasında ilk akla gelen örneklerdir. Bunlar Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yer altında kalan, yeryüzüne çıkarılmış veya çıkarılacak olan tarihi eserlerin korunması konusuyla ilgili önemli örneklerdir. Philipp Anton Dethier’nin bu alandaki çalışmalarının eleştirilen eksikleri olsa da Osmanlı Devletini arkeoloji çalışmaları boyutuyla yurt dışında savunması önemlidir. Bunlardan daha önemlisi ise Osmanlı Devleti’nde modern anlamda bir müze kurulması için çalışmaları ve müzecilik eğitimi alanındaki girişimleridir. Modern anlamda bir müzenin kurulması ve kurumsallaşmasında önemli katkıları olmuştur. Çinili Köşk’ün müze haline getirilmesi, 1874 tarihli Âsar-ı Atika Nizamnâmesi ve Müze Mektebi açma girişimi Dethier döneminde yaşanmış önemli gelişmelerdir. Müzecilik eğitimi konusunda ise dönemin ekonomik ve siyasi koşullarında maddi destek yetersizliğinin de etkisiyle amacını gerçekleştirecek bir kurum oluşturamamıştır. Bunun nedenlerinden birisi de Dethier’nin Müze-i Hümâyun müdürü olarak çalıştığı dönemdeki faaliyetlerinin birlikte çalıştığı 9 Maarif Nazırının faaliyetlerinden bağımsız olamamasıdır. Philipp Anton Dethier’nin bir başka özelliği ise Osman Hamdi Bey’den önceki gelişmelerde etkisi olan Osmanlı Devleti’nin son yabancı müze müdürü olmasıdır. Bir başka deyişle Osmanlı Devleti’nde Osman Hamdi Bey ile köklü bir değişime uğrayan arkeoloji ve müzecilik çalışmalarının temellerinin atıldığı dönemdeki en önemli Müze-i Hümâyun müdürü 1872-1881 yılları arasında görevde bulunan Philipp Anton Dethier’dir.

Anahtar Kelimeler

Arkeoloji, Maarif Nezareti, Çinili Köşk, Müze-i Hümâyun, Philipp Anton Dethier

AN EVALUATION ON THE ACTIVITIES OF PHILIPP ANTON DETHIER THE MANAGER OF MÜZE-İ HÜMÂYUN DURING THE TIME OF OTTOMAN EDUCATION MINISTERS (1872-1881)

Öz

The attempt date for the establishment of Müze-i Hümâyun accepted as the modern museum in the Ottoman Empire is accepted as the year 1846-47, and the official opening date for the establishment as the year 1869. Philipp Anton Dethier (1803-1881), who studied philosophy at the Friedrich Wilhelm University in Berlin, was a teacher in Germany and France and a publisher in Germany before he started to live and to serve in the territory of the Ottoman Empire. He holds a PhD in History. After 1847, Dethier came to Istanbul, where he worked as a teacher and later as a director at the Austrian school. He also made archaeological researches and studies here. These studies were not limited with the archaeological excavations but they were published also. With the strength of his archaeological studies during his stay more than 20 years in İstanbul and also with the support of the politically effective persons both native and especially foreign, in August 1872, he was appointed as the director of the Müze-i Hümâyun. Although in the other institutions of the Ottoman Empire the administrators and other staffs were changed frequently, he worked with 15 Grand Viziers and 9 Ministers of Education during his 8 years and 7 months of office. With whom Dethier worked together for the longest time were Mehmed Tâhir Münif Efendi (April 18, 1878-November 12, 1880) for 30 months and 24 days and Ahmed Cevdet Paşa (April 24, 1873- April 5 , 1874) for 11 months and 10 days. Ahmed Kemal Paşa (May 8, 1876-May 17, 1876) for only 9 days and Ahmed Vefik Paşa (January 11, 1878-February 4, 1878) for 24 days were the Ministers with whom Dethier worked fort he shortest time. In addition to archaeological studies in the Ottoman country, he also took part in the international arena on behalf of the Ottoman Empire. Apart from attending World Exhibitions, for example in 1873, cases and issues involving Heinrich Schliemann and Luigi Palma di Cesnola are important examples remembered for the activities of Dethier. These were important examples about the protection of the historical artifacts that were underground, unearthed or to be unearthed within the borders of the Ottoman Empire. Although the deficiencies of the Dethier’s works in this field that were criticized, it is important to defend the Ottoman Empire abroad in terms of the archaeological studies. More important than these, in the Ottoman Empire, he was an important actor for the establishment of a museum in the modern sense and initiatives in the field of museum education. Being the museum building of the Çinili Köşk, the 1874 Asar-ı Atika Nizamnâmesi and the attempt to open the Museum School were important developments during the Dethier’s period. The activities of Dethier as the director of Müze-i Hümâyun between 1872 and 1881 were not independent from the activities of these nine Ministers of Education with whom Dethier worked together. Dethier is the last foreign director of Müze-i Hümâyun and he had an important role on the developments before Osman Hamdi Bey.

Anahtar Kelimeler

Archaeology, Ministry of Education, Çinili Köşk, Müze-i Hümâyun, Philipp Anton Dethier

Kaynakça

• AGSTNER Rudolf, Elmar SAMSİNGER, “Am hl. Dreifaltigkeitstag wurde die Schule feierlich eröffnet” Die österreichisch (-ungarische) Nationalschule in Konstantinopel 1850-1918”, Österreich in İstanbul III, K. (u.) K. Prasenz im Osmanischen Reich, (der. Elmar Samsinger), LIT Verlag Münster, Viyana, 2018, s. 361-399.
• AKÜN, Ömer Faruk, “Ahmed Vefik Paşa” TDV İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul, 1989, s. 143-157.
• AKYILDIZ, Ali, “Subhi Paşa, Abdüllatif (1818-1886)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul, 2009, 450-452. BAYRAKDAR, Bayram, Bülent KUCAK, Irmak KARABULUT, İzzet EGE, Murat ÖCAL, “Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Bergama Zeus Sunağı’nın Berlin’e Götürülüşü Hakkında Bazı Düşünceler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII/34, 2017 Bahar, s. 43-67.
• BAYRAKTAR, Kaya, “Arkeolog, Bankacı, Casus, Sefir: Austen Henry Layard ve Osmanlı Coğrafyası”, Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C. 12, Sayı 1, 2011, s. 281-302.
• BÜYÜKKARCI, Süleyman, “Türkiye’deki Avusturya Okullarında Eğitim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 7, 2000, s. 73-155.
• CEZAR, Mustafa, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, C.1, (2. Baskı), Erol Kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Sanat ve Sağlık Vakfı yayınları, İstanbul, 1995.
• CHUVIN, Pierre, “Les Reinach et l’Empier ottoman”, Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 151. Yıl, Sayı 2, 2007, s. 1091-1103.
• ÇAL, Halit, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Müzeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 7, Sayı 14, 2009, s. 315-333.
• ÇEVİK, Zeki, “II. Abdülhamid Dönemi Bir Bürokrat Portresi: Sadrazam (Küçük) Mehmed Said Paşa ve Reformları”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish and Turkic, Cild 4, Sayı 8, Güz 2009, s. 838-865.
• DETHIER, Philipp Anton, Boğaziçi ve İstanbul (19. Yüzyıl Sonu), (çeviren Ümit Öztürk), Eren yayıncılık, İstanbul, 1993.
• -------------, Nouvelles Decouvertes Archeologiques Faites A Constantinople, İstanbul, Imprimerie Centrale, 1867.
• DUMONT, Albert, “Le Musee Sainte-Irene A Constantinople Antiquites Grecques, Greco-Romaines et Byzantines”, Revue Archéologique, Nouvelle Série, Cilt. 18 (Temmuz-Aralık 1868), s. 237-263.
• ELDEM, Edhem, “Early Ottoman Archaeology: Rediscovering The Finds of Ascalon (Ashkelon), 1847”, BASOR (Bulletin of American Schools of Oriental Research) , Sayı 378, 2017, s. 25-53.
• ---------------------, “Philipp Anton Dethier’nin Schliemann ve Cesnola ile Mücadelesi (1874)”, Sanat Tarihi Araştırmaları, Sayı 2, 2013, s. 25-38.
• ---------------------, “The Archeology of a Photograph Philipp Anton Dethier And His Group of Greek Art”, Jahrbuch Des Deutschen Archaologischen Instituts, 127/2013, s. 499-530.
• ERDOĞDU, Teyfur, “Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı I”, Prof. Dr. Oral Sander’e Armağan, 51/1-4, 1996, s. 183-247.
• ERGİN, Osman, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye, San’at Müesseseleri-Dolayısıyla-Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• EYİCE, Semavi, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarih Ansiklopedisi, İletişim yayınları, İstanbul, 1985, s. 1596-1603.
• -------------------, “Çinili Köşk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1993, s. 337-341.
• -------------------, “İstanbul Arkeoloji Müzelerinin İlk Müdürlerinden Dr. Ph.-Anton Dethier Hakkında Notlar”, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı No 9, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yayınları: XXII, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1960, s.45-52.
• GOOLD, Edward, Catalogue explicatif, historique et scientifique d’un certain nombre d’objets contenus dans le Musée Impérial du Constantinople fonde en 1869 sous le grand vezirat de Son Altesse A’ali pacha, Constantinople, Imprimerie A. Zellich, 1871, s. III.
• GÖĞÜŞ, Ceren, 19. Yüzyıl Avusturya Gazeteleri Işığında Osmanlı İmparatorluğunun 1873 Viyana Dünya Sergisine Katılımı, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (basılmamış Yüksek Lisans tezi), (danışman Yrd.Doç.Dr. Zeynep Kuban), İstanbul, Ocak 2007.
• GÜNDÜZ, Filiz, “Osman Hamdi Bey (1842-1910)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, 2007, s. 468-469.
• HITZEL, Frederic, “Osman Hamdi Bey et Les Debuts L’archheologie Ottomane”, Turcica, 42, 2010, s. 167-190.
• HİSAR, Abdülhak Şinasi, “Müzelerimiz ve Hamdi Bey I”, Ülkü, Nisan 1934, C. III, nr. 14, s. 111-115.
• -------------------------------, “Müzelerimizin İlk Zamanları”, Türk Müzeciliği, (yayına hazırlayan Necmettin Turinay), Yapı Kredi yayınları, İstanbul, 2010.
• KANGLER, Franz, ““In der Schule Knaben und Madchen die österreichische Volkshymne”. Zur Geschichte des österreichischen St. Georgs-Kollegs in Konstantinopel/İstanbul”, Österreich In Istanbul, LIT Verlag Münster, Viyana, 2010, s. 175-201.
• KARAER, Nihat, Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati ile Osmanlı ve Batı Kamuoyundaki Yankıları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Anabilim Dalı, (yayınlanmamış doktora tezi) (danışman Prof. Dr. Yücel Özkaya), Ankara, 2003.
• KARADUMAN, Hüseyin, “Belgelerle İlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi”, Belgeler, C. XXV, Sayı 29, 2004, s. 73-92.
• KAZANCI, Sevim, 19. Yüzyıl Osmanlı Müzeciliği, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Anabilim Dalı, (basılmamış yüksek lisans tezi) (danışman Prof.Dr. Selçuk Mülayim), İstanbul, 1998.
• KAZANCIGİL, Aykut, Türkiye’de Bilim ve Teknoloji (1789-1922), Yeni Şafak, İstanbul, 1995.
• KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber, İSİS, İstanbul, 1999.
• KURŞUN, Zekeriya, Küçük Mehmed Said Paşa (Siyasî Hayatı, İcraatı ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü Yakınçağ Tarihi anabilim Dalı, (basılmamış doktora tezi) (danışman Prof.Dr. Cevdet Küçük), İstanbul, 1991.
• La Turquie L’Exposition Universelle De 1867, Librairie Hachette, Paris, 1867. LAMARTINE, Alphonse Marie Louise Prat de, Voyage en Orient, Louis Hauman Et Comp, Brüksel, 1835.
• Leipziger Repertorium der deutschen und auslandischen Literatur, 2. Yıl, Sayı 34, 23 Ağustos 1844, s. 325-336.
• Leipziger Repertorium der deutschen und auslandischen Literatur, (derleyen Dr. E.G. Gersdorf), F.A. Brockhaus, Leipzig, 1844. MADRAN, Burçak, “19. Yüzyılda Evrensel Sergiler”, Yapı Mimarlık Tasarım Kültür Sanat Dergisi, no 225, Ağustos 2000.
• Mahmud Cevat İbnü’ş Şeyh Nâfi, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkîlât ve İcrââtı-XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi-, (Hazırlayan Taceddin Kayaoğlu), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001.
• MERİÇ UĞRAŞ, Hayal, Topkapı Sarayı Çinili Köşk/Sırça Saray: İşlevi, Anlamı ve Tarihsel Gelişimi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), (danışman Doç.Dr. Nuran Kara Pilehvarian), İstanbul, 2010.
• MUMCU, Ahmet, “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXVI, S. 3-4, ayrı basım, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969, s. 45-78.
• MÜLAYİM, Selçuk, “Kronolojik Notlarıyla 19. Yüzyıl Müzeciliği” Osmanlı Araştırmaları XXXIV, Prof.Dr. Muammer Kemal Özergin Hatıra Sayısı II, İstanbul, 2009, s. 176-201,
• OGAN, Aziz, “Türk Müzeciliğinin Yüzüncü Yıldönümü”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, No 62, Mart 1947, s. 8-19.
• ORTAYLI, İlber, “Arkeolojimiz Osman Hamdi İle Uluslararası Kimlik Kazandı”, Hürriyet Gösteri Sanat Edebiyat Dergisi, Sayı 119, Ekim 1990, s. 22-24.
• ÖZ, Tahsin, “Yurdumuzda Müzeler Nasıl Kuruldu. Neler Yapıldı? Neler Yapılması Gerekli?”, VII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, II. Cilt, 25-29 Eylül 1970, Ankara, s. 951-960.
• “Personal Nachrichten”, Zeitschrift Museologie und Antiquitatenkunde sowie für verwandte Wissenschaften, 1881, Mart sonu, No 6, s. 48.
• POTTIER Edmond, Salomon REINACH, “Chronique D’Orient”, Revue Archeologique, Temmuz-Aralık 1889, no XXI, s. 81-143. Salname-i Maarif, Matbaa-i Amire, 1316 (1898).
• SHAW, Wendy M.K., Osmanlı Müzeciliği, Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, (çeviren Esin Soğancılar), İletişim, İstanbul, 2004.
• ŞAPOLYO, Enver Behnan, Müzeler Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1936.
• TÜRKSEVEN, Hüseyin, Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Politikası ve Müze-i Hümayun’un Kuruluşu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (basılmamış Yüksek Lisans tezi) (danışman Yrd.Doç.Dr. Ali Sönmez), Çanakkale, 2010.
• ÜLMAN, Yeşim Işıl, Galatasaray Tıbbiyesi Türkiye’de Modernleşmenin Başlangıcı, İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, İstanbul, 2017.
• ÜNAL, Uğur, Meclis-i Kebir-i Maârif 1869-1922, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara, 2008.