DÜNYA’DA KONJONKTÜREL DEĞİŞİMLER VE CHP: 3. VE 7. KURULTAYLARIN TÜRKİYE’YE YANSIMALARI

Yıl 2021, Sayı: 22, 353 - 375, 01.07.2021

Hasan Yapıcı

https://doi.org/10.33431/belgi.911188

Cited By: 3

Öz

Milli Mücadelede ülkeyi kurtuluşa götüren Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu Mustafa Kemal Atatürk’ün girişimleri ile 1923 yılında yapılan seçimlerin ardından Halk Fırkasına dönüşmüş ve 1924’te isminin başına Cumhuriyet kelimesi eklenmiştir. Ülkenin kurtuluşunda aktif rol oynayan kadronun çoğu bu sefer Cumhuriyet Halk Fırkası çatısı altında birleşmiştir. Devlet kuran parti sıfatıyla CHF tarafından 1927 yılında düzenlenen 2. Kurultay Atatürk’ün büyük nutkunun okunduğu ve partinin sistematik hale getirildiği bir kurultay olmuştur. 1927 yılında Cumhuriyet döneminde yapılan ilk kurultay olan İkinci Kurultay partinin ve ülkenin liderinin ülkeye hesap vermesi nedeniyle Türk siyasal yaşamında önemli bir yere sahiptir. Bunun dışında Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1931 yılından başlamak üzere 1950’ye kadar yaptığı kurultaylar düşünüldüğünde bunlar içerisinde en dikkat çekenleri 3. ve 7. Kurultaylarıdır.
3. ve 7. Kurultayların diğerlerine nazaran daha fazla dikkat çekici olmasının nedeni dünya konjonktürünün değişmesi ve bu konjonktüre göre kurultaylarda alınan kararların beklenmeden uygulanmaya konmasından kaynaklanmaktadır. İlk olarak 1931 yılında toplanan kurultay için aslında hayaller çok büyüktür. Nitekim Lozan’dan kalma bazı ticari sınırlılıklar 1929 yılında biteceği için yönetici kadro 1929 yılını sabırsızlıkla beklemiştir. Fakat 1929 yılında dünya ekonomik buhranının patlak vermesi hayalleri suya düşürmüştür. Ağır ekonomik baskı altında toparlanan 3. Kurultay, almış olduğu kararlarla dünyada yaşanacak yeni bir dönüşüme kadar Türkiye’yi bu minvalde şekillendirmiştir. Yeni dönüşüm ise II. Dünya Savaşı olacaktır. II. Dünya Savaşı’nın ortaya çıkardığı koşullar kapsamında Türkiye batı bloğunda yer almak zorunda kalacaktır. Bu ortamda artık çok partili hayata geçilmiştir. 1947 yılında iktidardayken yedinci Kongre olan son kurultayını toplayan Cumhuriyet Halk Partisi almış olduğu kararlarla tekrardan Türk siyasal yaşamına bir iz düşüm bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Tek Parti Dönemi, Cumhuriyet Halk Partisi, 3. ve 7. Kurultay

Conjunctural Changes in the World and the Republican People’s Party: Implications of the Third and Seventh Congresses for Turkey

Öz

The Group for the Defense of National Rights in Anatolia and Rumelia that brought liberation to the country in the Turkish War of Independence was transformed into the People’s Party upon Mustafa Kemal Atatürk’s initiatives following the elections held in 1923 and later, the word, ‘Republican’, was added to its name in 1924. Most cadres that played active roles in the liberation of the country gathered this time under the roof of the Republican People’s Party. The Second Congress that was held in 1927 by the Republican People’s Party as the party establishing the Turkish state became the occasion when Atatürk delivered the Great Speech (Nutuk) and the party was systematically organized. The Second Congress that was the first congress held in the period of the Turkish Republic in 1927 has a significant place in Turkish political life as the party and the leader of the country accounted for their acts to the country on this occasion. Besides, considering the party congresses organized by the Republican People’s Party until 1950 starting from 1931, the most noteworthy ones were the Third Congress and the Seventh Congress.
The reason for the Third Congress and the Seventh Congress to capture more attention than other party congresses stems from the fact that the changes took place in the world conjuncture and the decisions that were taken in these two congresses in parallel to the world conjuncture were immediately implemented. Firstly, the dreams held for the Third Congress that was organized in 1931 were actually very big. As a matter of fact, since certain commercial restrictions that continued to be in effect as per the Treaty of Lausanne were supposed to be eliminated in 1929, the administrative cadre waited impatiently for 1929. However, all dreams collapsed as the Great Depression started in 1929. Until a new transformation took place in the world, the Third Congress that was held under heavy economic pressures shaped Turkey with decisions taken in this respect. World War II would serve as the new transformation. In the context of the circumstances coming into being as a consequence of World War II, Turkey would have to join the Western bloc. Under these circumstances, the multi-party system was put in place in Turkey. The Republican People’s Party that held its last congress, the Seventh Congress, in 1947 while still in power left its imprint once again on the Turkish political life with its decisions.

Anahtar Kelimeler

Turkey, One-Party Period, Republican People’s Party, Third and Seventh Congress

Kaynakça

• “Ankara şenlik içinde”. (08.05.1935). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Bütün Yurtta Uyanan İç Ferahlığının Akisleri”. (13.07.1947). İstanbul: Cumhuriyet.
• “C.H.P. Büyük Kurultayına Sunulup Program ve Nizamname Encümenince Kabul Edilen Program Metni”. (16.06.1943). Ankara: Ulus.
• “CHP Kurultayına Gelen Delegelerin İstekleri”. (16.11.1947). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Demokrat Parti Dün Resmen Teessüs Etti”. (08.01.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Ecnebi Sermayeli Son Şimendifer de Satın Alınıyor”. (30.01.1936). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Ereğli Bez Fabrikası Bir Millet Fabrikasıdır”. (06.04.1937). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Ereğli Şirketi’nin Satın Alınması”. (01.04.1937). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Gazi’nin Küşat Nutku”. (11.05.1931). Cumhuriyet.
• “Halk Partisi Fevkalade Kurultayı Açılıyor”. (10.05.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• “İhtikâr Davaları”. (06.04.1941). İstanbul: Cumhuriyet.
• “İhtikâr Mücadelesi”. (18.03.1944). İstanbul: Cumhuriyet.
• “İnönü’nün Beyannamesi”. (25.07.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• “İnönü’nün Dünkü Nutku”. ( 18.11.1947). İstanbul: Cumhuriyet.
• “İstanbul’daki Bankalar Türk Parasının Kıymetini Düşürüyorlar mı?”. (11.09.1929). Cumhuriyet.
• “Kayseri Kombinası”. (16.09.1935). Ankara: Ulus.
• “Milli Şefimiz Dün VI ncı C.H.P. Büyük Kurultayını Tarihi Bir Nutukla Açtılar”. (09.06.1943). Ankara: Ulus.
• “Milli Şefimiz İsmet İnönü tarafından VI. Büyük Kurultay Bu Gün Açılıyor”. (08.06.1943). Ankara: Ulus.
• “Milli Şefin Büyük Nutku”. (30.05.1939). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Milli Şefin Tarihi Nutku”. (11.05.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• “R. Peker Radyoda Yeni Parti Programı Taslağı Üzerinde Önemli Bir Konuşma Yaptı”. (09.05.1935). İstanbul: Ulus.
• “Recep Bey’in Nutku”. (20.02.1932). Ankara: Hakimiyet-i Milliye.
• “Recep Peker’in Söylevi”. (09.05.1935). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Sürgün Cezasına Mahkûm Olan İhtikar Suçluları”. (24.05.1941). Cumhuriyet.
• “Türk Demokrasisi Bu gün İmtihan Veriyor”. (21.07.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Ulu Önderin Söylevi”. (10.05.1935). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Ulusça bir bayrama gidiyoruz”. (08.05.1935). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Yeni Gümrük Tarifesi Etrafındaki Temenniler”. (24.02.1929). Cumhuriyet.
• “Yeni Gümrük Tarifesi Kanunu”. (18.02.1929). İstanbul: Cumhuriyet.
• “Yeni Gümrük Tarifesi Niçin Kağıt Para Üzerine?”. (01.03.1929). Cumhuriyet.
• “Yeni Parti Kurulurken”. (07.01.1946). İstanbul: Cumhuriyet.
• Akkor, Nesrin. “1929 Ekonomik Krizi ve Türkiye’de Devletçilik Politikasına Geçiş”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2/ 1, (2018), 133-139.
• Akşin, Sina. Türkiye Tarihi. C.4. İstanbul: Cem Yayınevi, 2008.
• Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Ankara: ATAM, 2006.
• Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2015.
• Atay, Falih Rıfkı. “Kurultay”. (08.05.1935). Ankara: Ulus.
• Atay, Falih Rıfkı. “Şark Hattı”. (22.12.1936). Ankara: Ulus.
• Atay, Falih Rıfkı. “Yeni Parti Kuruldu”. (08.01.1946). Ankara: Ulus.
• Aydoğdu, Murat. “Mütareke Döneminde İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümetleri Arasında İthalat Gümrük Vergisi Problemi (1918-1922)”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 15/30, (2016), 59-88.
• Aytemur, Janset Özen. “1930-1945 Yılları Arasında Türk Yönetim Düşüncesi: Sümerbank Örneği Üzerinden Tarihsel Bir Çözümleme”. Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2007.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (04.12.1933). Bakırköy Bez Fabrikası İçin Sümerbank Tarafından Dokuma Tezgâhı ve Makinaların Kontenjan Harici Yurda Sokulması, 30-18-1-2/41-85-13.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (14.04.1935). 9 Mayıs 1935'te Toplanacak 4. Kurultay İçin Parti Umumi İdare Heyeti'nce Hazırlanan Programın Gönderildiği, 490-1-0-0/3-10-5.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (22.09.1945). Adnan Menderes ve Fuat Köprülü'nün CHP'den İlişiğinin Kesilmesi. 490-1-0-0/5-27-17.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (Tarih Yok). CHP Programı'nın Devletçilik ve Ekonomi İle İlgili Kısımlarında Yapılan Değişiklikler. 490-1-0-0 / 226-894-1.
• Bila, Hikmet. CHP 1919-2009. İstanbul: Doğan Kitap, 2008.
• Bolat, Bengül Salman, Demirarslan, Tekin. “Lozan Görüşmeleri Sırasında Meclis’te Ortaya Çıkan II. Grup Muhalefeti ve Basına Yansıması”. Atatürk Yolu, 53 (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), (2013), 29-60.
• Boratav, Korkut. Türkiye’de Devletçilik. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• C.H.F. Nizamnamesi ve Programı. Ankara: TBMM Matbaası, 1931.
• C.H.F. Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları 10–18 Mayıs 1931. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• C.H.P. Büyük Kurultayının Olağanüstü Toplantısı. 10.05.1946 (Basım Yeri Yok).
• C.H.P. Yedinci Büyük Kurultayı. TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi.
• Cebesoy, Ali Fuat. Milli Mücadele Hatıraları. İstanbul: Temel Yayınları, 2010.
• Cumhuriyet Halk Partisi. On Beşinci Yıl Kitabı. Ankara: 1938.
• Çavdar, Tevfik. Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960. Ankara: İmge Kitabevi, 2003.
• Çeçen, Anıl. Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1990.
• Demirel, Ahmet. Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Duman, Doğan. “1929 Dünya Ekonomi Krizi ve Ulusal Ekonomiyi Güçlendirme Mücadelesinde Kadınlar”. Turkish Studies. 8/5, (2013), 211-224.
• Edip, Habib. “Siyaseti İktisadiye: Gümrükler”. (22.04.1929). Cumhuriyet.
• Eroğlu, Nadir. “Atatürk Dönemi Para Politikaları (1923-1938)”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 28/1, (2010), 23-36. İnan, Afet. İzmir İktisat Kongresi. Ankara: TTK, 1989.
• Jaeschke, Gotthard. Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri. çev., Cemal Köprülü. Ankara: TTK, 2011.
• Kabacalı, Alpay. Tanzimat’tan 12 Marta Türkiye’de Siyasal Cinayetler. İstanbul: Gürer Yayınları, 2007.
• Karabekir, Kazım. İktisat Esaslarımız: Hatıra ve Zabıtlarıyla 1923 İzmir İktisat Kongresi, İstanbul: Emre Yayınları, 2001. Karpat, Kemal. Türk Siyasi Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Koçak, Cemil. Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945). C.1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Kodal, Tahir. “Cumhuriyet Halk Partisi Kurultaylarının Yurt Dışı Yankılarına Bir Örnek: CHP’nin V. Olağan Kurultayının Suriye’deki Yankıları”. Belgi, 20, (2020), 2613-2625.
• Kolay, Arif. “İzmir Kasaba ve Uzantısı Demiryolu Hatları (1863-1897)”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
• Kongar, Emre. 21. Yüzyılda Türkiye, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2001.
• Köse, İsmail. “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 10/19, (2015), 241-276.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Mayakon, İsmail Müştak. “Atatürk, Nazilli Fabrikasını Dün Altın Anahtarla Açtı”. (10.10.1937). İstanbul: Cumhuriyet.
• Metintaş, Mustafa Yahya, Kayıran, Mehmet. “1929 Dünya Ekonomik Krizinin Türk Tarımına Etkileri ve 1931 Birinci Türkiye Ziraat Kongresi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, (2016), 33-82.
• Mumcu, Ahmet. Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi. İstanbul: İnkılap ve Aka Basımevi, 1982.
• Nadi, Yunus. “Türk Şimendiferine Türk Sermayesi”. (07.01.1933). İstanbul: Cumhuriyet.
• Oran, Tuna. “1929 Ekonomik Krizinin İstanbul, İzmir ve Ankara Üzerindeki Etkileri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2009.
• Ökçün, Gündüz. İktisat Tarihi Yazıları. Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayın No: 58, 1997.
• Özer, Mehmet. “Türkiye’de Devletçi İktisat Politikaları Çerçevesinde Yabancı Sermayeli İktisadi Teşekküllerin Millileştirilmesi ve Ekonomiye Yansımaları”. Social Sciences, 10/1, (2015), 20-36.
• Semiz, Yaşar, Akandere, Osman. “1929 Ekonomi Buhranı ve Türkiye”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9/1-2, (2001), 301-313.
• Soylu, Perihan Ünlü. “Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı Sonrasında İktisadi Politikanın Dönüşümü (1945-1950)”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
• Soysal, İlhami. Kurtuluş Savaşında İşbirlikçiler. İstanbul: Gür Yayınları, 1985.
• Şükrü, Hayrettin. “Sümerbank Sanayimizin Hamisi ve Pişdarıdır”. (29.07.1933). İstanbul: Cumhuriyet.
• Tekeli, İlhan, İlkin, Selim. 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları. Ankara: ODTÜ, 1977.
• Tekeli, İlhan, İlkin, Selim. Uygulamaya Geçerken Devletçiliğin Oluşumu. Ankara: ODTÜ Yayınları, 1982.
• Tezel, Yahya Sezai. Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002.
• Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması. İstanbul: Tarih Vakfı Yurtları 1999.
• Uyar, Hakkı. Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi. İstanbul: Boyut Yayıncılık, 1999.
• Uzman, Nasrullah. “Adnan Menderes ve M. Fuad Köprülü’nün Cumhuriyet Halk Partisi’nden İhraçları”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 36/62, (2017), 205-228.
• Uzun, Hakan. “Cumhuriyet Halk Partisi Kongrelerinde Devletçilik Tartışmaları (1931-1947)”. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 5/2, (2016), 273-305.
• Uzun, Hakan. “İktidarını Sürdürmek İsteyen Bir Parti’nin Kimlik Arayışı: Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1947 Olağan Kurultayı”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 12/25, (2012), 101-139.
• Yaman, Ahmet Emin. “Başkumandanlık Kanunu”, Atatürk Yolu, 3/9, (1992), 85-110.
• Yapıcı, Hasan. Türkiye’de Milli Burjuvazi: Tek Parti Dönemi. Doktora Tezi, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, 2019.
• Yıldırım, Vehbi Emre. “1933 Yılında Ali İktisat Meclisi’nin Sanayi Raporu ve Sümerbank’ın Kurulması”. Turkish Studies, 9/7, 2014, 561-575.