AMERICAN PEACE CORPS VOLUNTEERS WORKING IN THE FIELD OF COMMUNITY DEVELOPMENT IN TÜRKİYE ACCORDING TO THE DOCUMENTS OF THE TURKISH DIPLOMATIC ARCHIVES OF THE MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS

Yıl 2025, Sayı: 29, 303 - 327, 01.01.2025

Tuğba Belenli

https://doi.org/10.33431/belgi.1513887

Öz

In the second half of the 20th century, American Peace Corps Volunteers (Amerikan Barış Gönüllüleri), who came to Türkiye under bilateral agreements with the United States, worked in various fields such as education, health, community development and tourism. This study is about American Peace Corps Volunteers in general and Peace Corps Volunteers working in the field of community development in Türkiye in particular (1965-1968). The main source of the study, the Documents of the Turkish Diplomatic Archives of the Ministry of Foreign Affairs, were accessed by us for the first time.
American Peace volunteers, who were sent not only to Türkiye but also to many other countries around the world, served upon the request of the host country. While Türkiye initially requested Peace Corps Volunteers, it did not request any new volunteers due to some dangers it foresaw, and thus the number of these volunteers was gradually reduced and the practice was terminated. The situation of volunteers working in the field of community development was particularly influential in the termination of the practice. The most important characteristic of those working in the field of community development is that they are sent especially to the villages of the countries they visit. The areas of work of volunteers in this field were planned as follows: village structures and infrastructure services, agricultural work, educational work and health work. The suspicious activities of the volunteers working in the field of community development in villages and towns far from the cities had a major impact on Türkiye's decision not to work with the ABG any further. At the time, the focus of objections and criticism of the volunteers, both in public and newspaper reports, as well as in the meetings of the Inter-Ministerial Advisory Committee and in the Turkish Parliament, was on the community development volunteers who were working out of sight in the villages and not really understood for what they were doing. When the volunteers working in other fields are taken into consideration, the existence and real purpose of the volunteers who were in Türkiye for about 10 years is still being questioned and discussed today, as it was in those days.

Anahtar Kelimeler

Republic of Türkiye, United States of America, American Peace Corps, Bilateral Agreements, Community Development

DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI TÜRK DİPLOMATİK ARŞİVİ BELGELERİNE GÖRE TÜRKİYE’DE TOPLUM KALKINMASI ALANINDA ÇALIŞAN AMERİKAN BARIŞ GÖNÜLLÜLERİ

Öz

20. yüzyılın ikinci yarısında, ABD ile yapılan ikili anlaşmalar kapsamında Türkiye’ye yardım etmek için gelen Amerikan Barış Gönüllüleri (Peace Corps Volunteers), başta eğitim olmak üzere sağlık, toplum kalkınması ve turizm gibi çeşitli alanlarda görev yapmışlardır. Bu çalışma, genel olarak Amerikan Barış Gönüllüleri ve özel olarak Türkiye’de toplum kalkınması alanında çalışan barış gönüllüleri (1965-1968) hakkındadır. Çalışmanın ana kaynağı olan Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi Belgeleri ilk defa tarafımızca incelenmiştir.
Sadece Türkiye’ye değil dünyanın diğer birçok ülkesine gönderilen barış gönüllüleri, ev sahibi ülkenin talebi üzerine görev yapmışlardır. Türkiye başlangıçta barış gönüllüsü talep ederken, sonradan öngördüğü bazı tehlikeler üzerine yeni gönüllü talep etmemiş ve böylece bunların sayıları giderek azaltılarak uygulama sonlandırılmıştır. Uygulamanın sonlandırılmasında özellikle toplum kalkınması alanında çalışan gönüllülerin durumu etkili olmuştur. Toplum kalkınması alanında çalışanların en önemli özelliği, gittikleri ülkelerin özellikle köylerine gönderilmeleridir. Bu alandaki gönüllülerin çalışma alanları şu şekilde planlamıştır; köy yapıları ve altyapı hizmetleri, tarımsal çalışmalar, eğitsel çalışmalar ve sağlık çalışmaları. Türkiye’nin ABG ile daha fazla çalışmama kararı almasında, şehirlerden uzak köy ve kasabalarda toplum kalkınması alanında çalışan gönüllülerin şüphe uyandırıcı faaliyetleri birinci derece etkili olmuştur. O dönemde hem kamuoyunda ve gazete haberlerinde hem de Bakanlıklararası Danışma Komitesi toplantılarında ve TBMM’de gönüllülere yönelik itiraz ve eleştirilerin odağında köylerde gözlerden uzak çalışan ve aslında ne yaptıkları çok da anlaşılmayan toplum kalkınması gönüllüleri vardır. Diğer alanlarda çalışan gönüllüler de dikkate alındığında yaklaşık 10 yıl gibi bir süre Türkiye’de bulunan gönüllülerin varlıkları ve gerçek amaçları, o günlerde olduğu gibi günümüzde de sorgulanmakta ve tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Amerikan Barış Gönüllüleri, İkili Anlaşmalar, Toplum Kalkınması.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA): TDA /Fon Kodu: 2303/Belge No: 5084618, “Kars Milletvekili Adil Kurtel tarafından Barış Gönüllüleri Teşkilatı hakkında verilen sözlü soru önergesi ile ilgili malumat”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2303/Belge No: 6366294, “Barış Gönüllüleri Hakkında Not”, 21.2.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2303/Belge No: 8300023, A. E. Karasapan, Şube Müdürü, “Barış Gönüllüleri Hakkında Tafsilâtı Havi Not”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2303/Belge No: 9174232, “Barış Gönüllüleri Hakkında Umumi Bilgiler”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2303/Belge No: 9174454, “Seneler İtibarile Barış Gönüllülerinin Bakanlık ve Kuruluşlarımız Arasında Dağılışı”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/ Belge No: 9596685, “Servis Notu-Barış Gönüllüleriyle İlgili Tespit Edilecek Nihai Politika Hk.”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 6187489, “1967-68 Döneminde Köy İşleri Bakanlığında Kalacak Barış Gönüllüleri Hk.”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 6287818, “Sayın Devlet Bakanı Turhan Bilgin’in Barış Gönüllüleri Hakkında İstemiş Olduğu Malumat”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 7014684, “22 Aralık 1966, Perşembe günkü basın toplantısında Barış Gönüllüleri Müdürü DONAVAN McCLURE’un demeci”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 8068520, “Amerikan Barış Gönüllüleri”, 18.3.1964.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 9055214, “Barış Gönüllüleri”, 29.04.1965.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 9595460, “Barış Gönüllüleri Hk.”, 14.01.1971.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 9597381, “Barış Gönüllüleri Programı Hk.”, 21.1.1971.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 9836913, “1967-68 Devresinde Barış Gönüllülerinin Bulundukları Vilayetler İtibarile Listesi”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No: 9837080, “1967-1968 Devresi Barış Gönüllüleri Tablosu”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:10006577, “1967 Barış Gönüllüleri Talepleri”, 28.12.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:10134386, “Barış Gönüllüleri Formülerleri”, 9.1.1967.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:10189977, “Barış Gönüllüleri”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:5657133, Rahmi Gümrükçüoğlu, “Müzekkere”, 18.4.1970.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6175010, Aydın Yeğen’den IV. Daire Reisine, “Servis Notu-Amerikan Barış Gönüllüleri Teşkilatı”, 21.04.1964.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6175107, Aydın Yeğen’den IV. Daire Reisine, “Servis Notu-Amerikan Barış Gönüllüleri Teşkilatı”, 29.06.1964.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6182216, “Barış Gönüllüleri Bakanlıklararası Danışma Komitesinin 9 Aralık 1968 tarihinde Bakanlığımızda yapılan toplantısında alınan kararlar ve 1969-1970 Barış Gönüllüleri ihtiyaçları hakkında tesbit olunan kontenjanlar”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6182233, “Barış Gönüllüleri Hakkında Not ve Bakanlıklararası Danışma Komitesinde Mutabakata Varılan Bazı Hususlar”, 1.6.1969.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6184268, “Haziran 1967 Nihayetinde Türkiye’de Barış Gönüllüleri”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6184437, Rahmi Gümrükçüoğlu, “Barış Gönüllüleri”, 02.07.1968.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6189979, “Toplum Kalkınması Çalışmalarında Yardımcı Personel Olarak Çalışan Barış Gönüllüleri Talimatı”, 24.03.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6290350, “Dışişleri Bakanlığından Millet Meclisi Başkanlığına, Kars Milletvekili Adil Kurtel’in Sorduğu Suallere Verilen Cevaplar, “Barış Gönüllüleri Hk.”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6290952, “Barış Gönüllüleri”, 13.07.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6291469, “Barış Gönüllüleri-Müzekkere”, 13.06.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6292019, “Barış Gönüllüleri-Müzekkere”, 27.05.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6293012, “Amerika Birleşik Devletleri ile Türkiye Arasında Mevcut Barış Gönüllüleri Anlaşmasının Metni”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6294242, “Barış Gönüllüleri Teşkilatı”, Dosya: 311.042, 22.02.1963.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:6996467, “Barış Gönüllüleri”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:7412445, “Barış Gönüllüleri”, 01.06.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:7413475, “Barış Gönüllüleri Müracaat Formülerleri ve Fişleri Basılması”, 27.12.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8067342, “Amerikan Barış Gönüllüleri Teşkilatı”, 28.04.1964.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8068538, Aydın Yeğen’den IV. Daire Genel Müdürü’ne Servis Notu, “Amerikan Barış Gönüllüleri Teşkilatı”, 7.03.1964.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8121446, IV. Daire Genel Müdürlüğünde Şube Müdürü Ertuğrul Çırağan’dan IV. Daire Genel Müdürü Hamit Batu’ya Servis Notu, “Barış Gönüllüleri Hakkında Yapılan Toplantı”, 04.01.1963.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8817551, T.C. Vaşington Büyükelçiliğinden Büyükelçiliği tedvire memur müsteşar Necdet Tezel’den Dışişleri Bakanlığına gönderilen yazı, “Barış Gönüllüleri hk.”, 28.06.1968.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8817640, Emel Erturer, “Türkiyede Barış Gönüllüleri, Amerikan Barış Gönüllüleri teşkilatı tarafından yayınlanan broşür”, 1967.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:8907630, “Barış Gönüllülerinin Okullara Yapmak İstedikleri Mali Yardım Hk.”, 26.05.1967.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:9054963, “Barış Gönüllüleri”, 18.02.1966.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:9055006, “7 Mayıs 1965 tarihinde Dışişleri Bakanlığında yapılan Barış Gönüllüleri ile ilgili toplantıda alınan kararlar”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2387/Belge No:9713857, “Seneler İtibarile Barış Gönüllülerinin Bakanlık ve Kuruluşlarımız Arasında Dağılışı”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 2787/Belge No:12637738, “Barış Gönüllüleri”, 07.05.1969.
• TDA/Fon Kodu: 54/ Belge No:637402, “Dışişleri Genel Sekterinden Dışişleri Bakanına, “Barış Gönüllüleri ve Yabancı Misyonların Otomobilleri”, 02.05.1966.
• TDA/Fon Kodu: 54/Belge No: 1620238, “Barış Gönüllüleri Hakkında Not”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 54/Belge No: 1727571, “Sakarya Milletvekili Hayrettin Uysal Tarafından Barış Gönüllüleri Teşkilatı Hakkında Verilen Sözlü Soru Önergesi İle İlgili Cevaplar ve Hazırlanmış Bulunan Teferruatlı Malumat”, tarihsiz.
• TDA/Fon Kodu: 54/Belge No: 1728157, Müslim Özbalkan, “Amerikan Barış Gönüllüleri ve Toplum Kalkınması Çalışmaları”, Onuncu İskân ve Şehircilik Konferansları, 12.05.1969.
• TDA/Fon Kodu: 54/Belge No: 5086965, Nazif Cuhruk’tan Sayın Bakan’a, “Barış Gönüllüleri Teşkilatı Direktörünün Ziyareti,” 13.10.1966.
• TDA/Fon Kodu: 54/Belge No: 5171617, “Barış Gönüllüleri Hakkında Not”, tarihsiz.
• Süreli Yayınlar: Akşam Gazetesi, Yön
• Belenli, Tuğba (2019), Amerikan Barış Gönüllüleri ve Türkiye’deki Eğitim Faaliyetleri (1962-1971), Berikan Yayınevi, Ankara.
• Durmaz, Ezgi (2013), Amerikan Barış Gönüllüleri ve Batı Anadoludaki Faaliyetleri (Muğla-Aydın), Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın.
• Erboz, Fatih&Soydan, Macit, Barış Gönüllüleri, 10 Karanlık Yıl, Berikan Yayınevi, 2. Baskı, Ankara 2009.
• Eşel, Gökhan (2014), Amerikan Barış Gönüllüleri’nin Türkiye’deki Faaliyetleri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri.
• Eşel, Gökhan (2016), Amerikan Barış Gönüllüleri ve Türkiye’deki Faaliyetleri, İleri Yayınları, İstanbul.
• Geçer, Genç Osman&Eşel, Gökhan (2017), “Amerikalılara Amerika’da Türkçe Öğretmek Amerikan Barış Gönüllüleri Örneği”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 6/3, Erzurum, s. 1656-1665. Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl 1963-1967), DPT, Ocak 1963.
• Lowry, Heath W. (2016), Yarım Asırlık Tutku: Türkiye ve Ben, I. Kitap: Bereketli Yılları, 1964-1966, çev. M. Alper Öztürk, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Magu, Stephen (2018), Peace Corps and Citizen Diplomacy: Soft Power Strategies in U.S. Foreign Policy, Lexington Books, USA.
• Özbalkan, Müslim (1970), Gizli Belgelerle Barış Gönüllüleri, Ant Yayınları, İstanbul.
• Pfunder, Malcolm (2007), Village in the Meadows, Çitlembik Yayınları, İstanbul.
• d. Dijital Kaynaklar
• CARE’s History: A Timeline, https://www.care.org/about-us/our-history/, e.t. (Erişim tarihi): 06.10.2023.
• Harlan Green, Türkiye 5, “Harlan Green and Mike Shapiro’s Return”, Fall 1999, http://www.arkadaslar.info/fall_99_3.htm, e.t.: 07.05.2018.
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc048/kanuntbmmc048/kanuntbmmc04800568.pdf, e.t.: 25.09.2023.
• Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Cilt 23, Dönem: 2, Toplantı:3, 25.12.1967-26.1.1968, TBMM Matbaası, 1968, s. 29. https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MM__/d02/c023/mm__02023fih.pdf, e.t.: 12.04.2022.
• “Sakarya Milletvekili Hayrettin Uysal'ın, Barış gönüllüsü olarak Türkiye'ye gönderilen Amerikalılara dair Başbakan, İçişleri, Dışişleri, Millî Savunma ve Millî Eğitim Bakanlarından sorusu ve Millî Eğitim Bakanı Orhan Oğuz'un sözlü cevabı”, Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem:3, Cilt 12, Toplantı: 2, 72. Birleşim, 17 Mart 1971, s.277,https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/MM__/d03/c012/mm__03012072.pdf, e.t.: 12.04.2022.
• Warren Master, Becoming a Citizen of the World: Peace Corps Retrospective, The Public Manager, Winter 2011, https://www.td.org/magazines/the-public-manager/becoming-a-citizen-of-the-world-peace-corps-retrospective, e.t.: 19.02.2019.