Ardahan'ın Tarihi Mimarisi: Türk ve Çarlık Rus Dönemleri Yapılarına Toplu Bir Genel Bakış

Yıl 2020, Sayı: 5, 27 - 87, 25.06.2020

Özlem Oral Patacı

Öz

Ardahan’daki Türk-İslâm dönemi tarihi kent dokusunun, Kür Nehri’nin kuzey-doğusundaki bugün Kale Mahallesi veya Halil Efendi Mahallesi olarak bilinen eski şehirde başladığı anlaşılmaktadır. Ardahan Kalesi’nin de yer aldığı bu alandaki tarihi çevre, ağırlıklı olarak Türk-İslâm dönemi yapılaşmasını yansıtmaktadır. Yer yer Orta Çağ Gürcü mimarisine ait kalıntılara da rastlanmaktadır. Buradaki Türk-İslâm döneminden günümüze ulaşan yapıların çoğunluğunu dini karakterli yapılar oluşturmaktadır. Kür Nehri’nin sınır oluşturduğu kentin güney yakası ise Çarlık Rus idaresi döneminde şekillenmiş olup, burada ızgara plânlı kent düzeni ile bölgesel özellikler barındıran kendine özgü bir mimari tarz geliştirilmiştir. Bu dönemde yapılar, cadde ve sokaklar boyunca sıralı bir dizi oluşturmaktaydı. Ağırlıklı olarak askeri karakterli binalar olmak üzere, konut ve işyeri gibi sivil ve ticari yapılar inşa edilmiştir. Bugün bu yapıların orijinalliklerini büyük ölçüde kaybettiği görülmektedir. Ardahan’ın Cumhuriyet dönemindeki kentsel gelişimi de Çarlık Rusya idaresinde şekillenen bu dokuya eklemlenerek sürmüştür.
Bu makalede, Ardahan kent merkezinde Türk-İslâm döneminden ve Çarlık Rusya döneminden günümüze ulaşan yapılar hakkında bilgi verilmektedir. Yapılar, mevcut kaynakların ve kişisel tespitlerimizin ışığında, ayrı başlıklar altında tanıtılmaktadır. Türk-İslâm dönemi için mümkün olamasa da Çarlık Rus idaresi dönemi yapılaşması hakkında genel tipolojik değerlendirmeler yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sanat Tarihi, Ardahan, Tarihi Mimari

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Erzurum Vilayeti Salnamesi, (H. 1288 / M. 1871-1872) Bildiriler: Alp, N., Ceylan, A., Bingöl A., Topaloğlu Y. (2007). Ardahan/Çıldır Akçakale Adası Kazısı Ön Çalışma Raporu, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı içinde (1), 375-390. Bayram, F., Yazar, T. (2008). Artvin, Erzurum, Ardahan İli ve İlçelerinde Gürcü Mimarisi Yüzey Araştırması- 2006, Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (1), 263-284. Bayram, F., Yazar, T. (2013). Artvin, Erzurum, Ardahan İli ve İlçelerinde Ortaçağ Gürcü Mimarisi Yüzey Araştırması -2011, Araştırma Sonuçları Toplantıs içinde (2), 321-336. Bayram, F., Yazar, T. (2011). Artvin, Erzurum, Ardahan İli ve İlçelerinde Ortaçağ Gürcü Mimarisi Yüzey Araştırması-2009, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (1), 1-18. Köroğlu, K. (1996). 1995 Yılı Artvin-Ardahan Yüzey Araştırması, Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (XIV/1), 369-395. Patacı, S. (2016). Ardahan İli 2014 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması, 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (1), 81-100. Patacı, S. (2014). Ardahan İli 2013 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde 1. Cilt (1), 99-116. Patacı, S., Oral Patacı, Ö. (2016). Medieval Fortresses and Towers in Ardahan (Artaani), Abstracts of Papers, 4th International Conference, Tao-Klarjeti içinde 172-175. Patacı, S., Oral, Ö. (2014). Medieval Georgian Archaeology in Ardahan according to the Results of the Latest Studies, Abstracts of the 3rd International Conference, Tao-Klarjeti içinde 260-263. Serbest, B., Demirci, N. S. (2007). Kars ve Çevresinde Rus Yönetimi (Karskaya Oblast 1878-1917), 38. ICANAS Kongresi içinde 2715-2734.
• Makaleler: Eriş Kızgın, E. (2018). Van Yedikilise Manastırı (Varagavank) Saint Croix Kilisesi Haçkar Örnekleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (40), 319-348. Gündoğdu, H. (2007). XIX. Yüzyıl Kars Yapılarına Baltık Mimari Üslubunun Yansımaları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (18), s. 79-99. Erişim adresi : https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsed/issue/2560/32984 Kılıç, İ. K (1953). 1952 Yılında Yaptığım Tarih Öncesi Araştırmalar Hakkında, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (XI/2-4), s. 177-209. Kılıç, İ. K (1944). Orta-Doğu ve Kuzey Anadolu’da yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar, Belleten, (VIII/32), s. 669-670. Özbek, O., Yükmen, B. (2001). 1997 Yılı Kars, Ardahan, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, (2), s. 145-153. Patacı, S. ve Oral, Ö. (2018). Some Iron Age and Medieval Sites in Göle District of Ardahan, History, Archaeology, Ethnology, (l). 16-30. Patacı, S., Laflı, E. (2017). Field Surveys in Ardahan in 2016, Anatolia Antiqua, (XXV), 115-126. Erişim adresi: https://journals.openedition.org/anatoliaantiqua/452 Patacı, S., Laflı, E. (2016a). Ortaçağ ve Sonrasında Ardahan’daki Hristiyan Toplumu ve Ermeniler, Arkeoloji ve Sanat, (151), 191-210. Patacı, S., Laflı, E. (2016b). Field Surveys in Ardahan in 2015, Anatolia Antiqua, (XXIV), 281-297. Erişim adresi: https://journals.openedition.org/anatoliaantiqua/387
• Kitap-Kitap Bölümü: Ababay, F. (1987). Çıldır Tarihi. Ankara: Kadıoğlu Matbaası. Alp, N., Yaşlı, K. Z. A., Özdemir, H. (2009). Kars Kültür Envanteri 2009. Ankara: Kars Valiliği İl Özel İdaresi. Bayram, F. (2005). Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi. İstanbul: Ege. Çantay, G. (1999). Ardahan’da Türk Mimarisi. Ardahan: Ardahan Valiliği. Dağlı, Y., Kahraman, S. A., Dankoff, R. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. İstanbul: Yapı Kredi. Erkin, F. C. (1992). Rusların Türkiye’den Toprak Talebi. Ardahan: İli Kültür ve Dayanışma Derneği. Grousset, R. (2005). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. İstanbul: Aras. Gündoğdu, H. (2000). Kaleler Kuleler Kenti Ardahan. Ardahan: Ardahan Valiliği. Gündoğdu, H. (1992). Erzurum Lala Paşa Külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı. Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul: Yem. Kırzıoğlu, F. (1970). Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi 1918-1920. Ankara: Kardeş Matbaası. Koltuk, M. T., Sağlam, S. T. (2009). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ardahan. Ardahan: Ardahan Valiliği. Konukçu, E. (1999). Ardahan Tarihi. Ankara: Ardahan Valiliği. Kuran, A. (2012). Selçuklular’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası. Öğüt, E. (1992). Hasret Yolculuğu, Ardahan (s. 134-146) içinde. Ardahan: Ardahan İli Kültür ve Dayanışma Derneği. Öney, G. (1971). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Tuğlacı, P. (1985). Osmanlı Şehirleri. İstanbul: Milliyet. Türkdoğan, U. (2005). Kars’ta Bir Etnik Grup Malakanlar’ın Toplumsal Yapısı, İstanbul: IQ Kültür Sanat. Ural, M., Kuzucu, F. (Ed). (2009). Kuzeydoğu Anadolu'da Mimari / Architecture in Northeastern Anatolia, İstanbul. Yılmazel, A., Öğüt, E. (1992). Ardahan’ın Tarihine Kısa Bir Bakış, Ardahan (s. 20-21) içinde. Ardahan: İli Kültür ve Dayanışma Derneği. Elektronik Kaynaklar: https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Arama/Arama.aspx , Fon: A.{DVNSMHM.d..., Kutu: 33, Gömlek: 712; Fon: MAD.d.., Kutu:, 9910, Gömlek: 0; Fon: C..AS.., Kutu: 295, Gömlek: 12262. (05.10.2018 tarihinde erişilmiştir) http://www.molokane.org/places/Turkey/Erzurum/2011_conference.html (Malakanlar) adresinden 8 Temmuz 2019 tarihinde erişilmiştir. http://doukhobor-museum.org/ (Duhaborlar) adresinden 8 Temmuz 2019 tarihinde erişilmiştir. https://sozluk.gov.tr/ adresinden 16.10.2019 tarihinde erişilmiştir. http://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=48&ayet=1 (21.10.2018 tarihinde erişilmiştir) https://www.kuranvemeali.com/fetih-suresi/1-ayeti-meali (21.10.2018 tarihinde erişilmiştir) http://www.ahiska.org.tr/?p=1180 (15.10.2018 tarihinde erişilmiştir)
• Tezler: Aksoy, D. (2004). XIX. Yüzyıl Kars Kent Dokusunun Oluşumunda Meydana Gelen Değişmeler ve Gelişmeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van. Altunsoy, A. (2005). Kentsel Tarihi Çevre Koruma (Kars Üzerine Bir Deneme). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa. Bağırgan, S. (2008). Osmanlı Basınında 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi (93 Harbi). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Celal Bayar Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa. Çelik, S. (2013). Ardahan-Göle’de Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kafkas Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Kızıl, M. (2013). Osmanlı-Rus, Osmanlı-İran İlişkileri ve Tarihsel Süreç İçinde Doğu Sınırlarımızın Oluşması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kafkas Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Öztürk, Y. (1992). 527 Numaralı Küçük Ardahan ve Kars Livaları Tımar İcmal Defteri (II. Selim Dönemi). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ. Saylan, G. Fırat. (2003). Piroğlu Fahrettin (Erdoğan) Bey Cenûbi Garbi Kafkas Hükümeti Hariciye Nazırı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi/Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum. Yenigün, S. (2011). İstanbul’daki Art Nouveau Stilinde İnşa Edilmiş Yapıların Ortak İç Mekânlarının İncelenmesi:Beyoğlu Örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2011.
• Sözlük - Ansiklopedi: Ardahan. (1976). Soviet, Armenian Encyclopedia içinde (Cilt. 2). Erivan. Hasol. (1982). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi. Rustik. (1952). Sanat Ansiklopedisi içinde (C. 4). İstanbul.