The Usage Of Word Ala In Kyrgyz Language And Thoughts On The Domain Of Meaning

Yıl 2022, Sayı: 7, 33 - 47, 23.12.2022

Mayrambek Orozobayev

Öz

In the article, the conceptual fields and semantic events of the word ala in the past and present Kyrgyz language, which is seen in almost every written language and dialect of Turkish and which we can follow since Old Turkish, are emphasized. The review part of the study is 1. “Ala” in Historical and Contemporary Written Languages of Turkish and 2. It consists of two main sections titled “Ala” in Kyrgyz and the domain of meaning. In the first part, the usage patterns, meanings, derivatives of the word ala in the historical fields of Turkish, and its forms and meanings reflected in dictionaries in other contemporary Turkish written languages apart from Kyrgyz were examined. In this section, the origin of the word ala is also discussed. In the second part, the usage areas of the word ala in Kyrgyz, its semantic and conceptual features are examined in more detail. In this section, besides the use of the word ala in the written language and dialects of the Kyrgyz language, the new simple and compound words, idioms and proverbs, proper names, beliefs and practices among the people about the color ala are given and evaluated in general terms. As a result of the study, it has been determined that the word ala reflects both general Turkish written languages and Kyrgyz language, its functional, semantic and conceptual equivalents, and its contributions to Turkish culture and language in the context of perceiving and defining a set of objects, situations, events and objects as a result of efforts to understand the world and observations are included.

Anahtar Kelimeler

ala, concept, meaning, Kyrgyz, Turkish, color names

ALA SÖZCÜĞÜNÜN KIRGIZCADAKİ KULLANIM ALANI VE ANLAM EVRENİYLE İLGİLİ DÜŞÜNCELER

Öz

Makalede Türkçenin hemen her yazı dili ve ağızlarında görülen ve Eski Türkçeden bu yana takip edebildiğimiz ala sözcüğünün geçmişteki ve günümüz Kırgızcasındaki kavram alanları ve anlam olayları üzerinde durulmuştur. Çalışmanın inceleme kısmı 1. Türkçenin Tarihî ve Günümüz Yazı Dillerinde “Ala” ve 2. “Ala” Sözcüğünün Kırgızcadaki Kullanımları ve Anlam Evreni başlıklı iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde ele alınan ala sözcüğünün Türkçenin tarihî sahalarındaki kullanım şekilleri, anlamları, türevleri ve Kırgızcanın dışındaki diğer günümüz Türk yazı dillerindeki sözlüklere yansımış biçim ve anlamları irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca ala sözcüğünün kökeni de ele alınmıştır. İkinci bölümde ise ala sözcüğünün Kırgızcadaki kullanım alanları, anlamsal ve kavramsal özellikleri daha ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu bölümde ala sözcüğünün Kırgızcanın yazı dili ve ağızlarındaki kullanımlarının yanı sıra ala sözcüğünün yardımıyla meydana gelen Kırgızcadaki yeni basit ve birleşik sözcükler, deyimler ve atasözleri, özel adlar, ala rengiyle ilgili halk arasındaki inanış ve uygulamalar hakkında verilere yer verilmiş ve genel hatlarıyla değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda söz konusu ala sözcüğünün hem genel Türk yazı dilleri ve ayrıca Kırgızcadaki dile yansıma şekli, işlevsel, anlamsal, kavramsal karşılıkları, hem dünyayı anlama çabaları sonucu bir takım nesne, durum, olay ve objeyi algılama ve tanımlama bağlamında Türk kültürü ve diline katkılarıyla ilgili tespit ve gözlemlere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

ala, kavram, anlam, Kırgızca, Türkçe, renk adları

Kaynakça

• Ahmerov, K. Z. & Baişev, T. G. & Karimova, G. R. &Yuldaşev, A. A. (1958). Başkirsko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Akalın, H. Ş. ed. (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: TDK yay.
• Akmataliyev, A. ed. (2003). Kaada Salttar – Ak Batalar, Bişkek.
• Akmataliyev, A. ed. (2003). Kırgız Tilinin Sözdügü I-II, Bişkek.
• Aksan, D. (1990). Her Yönüyle Dil I, Ankara: TDK yay.
• Akmatov, N. (2009). Isık-Köl Toponimiyası, Karakol.
• Aksoy, O. A. & Vardarlı, E. ed. (2009). Derleme Sözlüğü, I-VI, Ankara: TDK yay.
• Aristov, N. A. (2003). Trudı Po İstorii i Etniçeskomu Sostavu Tyurkskih Plemen, Bişkek.
• Aşmarin, N. İ. (1994). Slovar Çuvaşskogo Yazıka, 1-2, Çeboksarı.
• Baskakov, N. A.& Zayonçkovskiy, A. & S. M. Şapşal ed. (1974). Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, Moskva.
• Baskakov, N. A. ed. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Baskakov, N. A. & Karrıyev, B. A. & M. Ya. Hamzayev ed. (1968). Turkmensko-Russkiy Sovar’, Moskva.
• Bayaliyeva, T. (1972). Do İslamskiye Verovaniya i İh Perejitki u Kirgizov, Frunze.
• Butanayev, B. Ya & Butanayeva, İ. İ. (2002). Enesay Kırgızdarı: Fol’klor Cana Tarıh, (O. Karatayev, Çev.), Bişkek.
• Clauson, S. G. (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Cusupov, K. (2006). Bayırkı Kırgızdardın Madaniyatı: Ezelki Doordon XII Kılımga Çeyin, Bişkek.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doerfer, G. & Tezcan, S. (1980) Wörterbuch Des Chaladsch [Dialekt Von Xarrab], Budapest.
• Doğan, E. (2016). Keykavus, Kābūs-Nāme, Ankara: TDK yay.
• Dündar, H. & N. Aksoy (2010, Temmuz-Ağustos-Eylül). Kavram Analizi Stratejisinin Öğrencilerin Kavram Öğrenme Başarısı ve Hayat Bilgisi, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı 21, 1-27 . Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı, Metin-Sözlük, Ankara: TKAE yay.
• Esin, E. (1965, Ağustos). Alp Şahsiyetinin Türk Kültüründe Görünüşü, Türk Kültürü dergisi, Sayı 32, Ankara, 769-789.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• İbragimov, M. (2008). Kırgız Makal, Lakap, Uçkul Sözdörü, (ed. Konkobayev, K.), Bişkek
• Kaçalin, M. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı, Ankara: TDK yay.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• Karalayev, S. (2010). Manas, Bişkek.
• Karatayev, O. K. & S. N. Eraliyev (2005). Kırgız Etnografyası Boyunça Sözdük, Bişkek.
• Karıpkulov, A. ed. (1995). Manas Ensklopediyası I-II, Bişkek.
• Karimov, M. (2011). Ata-Babalar Taberigi, Bişkek.
• Kaşgarlı, M. (2015). Dîvânü Lugati’t-Türk, (A. B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu, Çev.), Ankara: TDK yay.
• Kaya, M. (2001, Ocak). Eski Türk İnanışlarının Türkiye’deki Halk Hekimliğinde İzleri, Folklor/Edebiyat, Sayı 25, 199-218.
• Kayıpov, S. (2017). Türkiyada Caşagan Pamir Kırgızdarının Makal, Lakaptarı, Bişkek.
• Kıyasova, G. & Geldimıradov, A. & Durdıyev. H. (2015). Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözlügi, I. cilt, Aşhabat.
• Koç, K. & Bayniyazov, A. & V. Başkapan (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ yay.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca - Türkçe Sözlük, (G. Karaağaç, Çev.), Ankara: TDK yay.
• Madvaliyev, A. ed. (2006). O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati, 1. jild, Toşkent: O‘zbekiston Milliy Entsiklopediyasi.
• Malov, S. Y. (1957). Yazık Jyoltıh Uygurov, Almata: AN Kaz. SSR.
• Mukambayev, C. (2009). Kırgız Tilinin Diyalektologiyalık Sözdügü, Bişkek.
• Nadelyayev, V.M. & Nasilov, D.M. & Tenişev E.R. & A.M. Şerbak. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad.
• Nasırov, D. S. & Ubaydullayev, K. U. (1958). Karakalpaksko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• Orozobaev, M. (2012). Kırgız Halk İnancı ve Halk Hekimliği Uygulamalarında Yılan, Karadeniz, cilt 1, Sayı 15, 107-123.
• Orozobaev, M. (2014). Kırgızcadaki İslam Öncesi Geleneksel İnanç ve İnanışlarla İlgili Söz Varlığı, Ankara: TDK yay.
• Orucov, Ə., ed. (2006). Azǝrbaycan Dilinin Açıklamalı Lüğǝti, I. cilt, Bakı.
• Osmonova C. & Konkobayev, K. & Ş. Caparov (2001). Kırgız Tilinin Frazeologiyalık Sözdügü, Bişkek: Kırgız-Türk Manas Üniversitesi yay.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Terākime, Ankara: TDK yay.
• Palmbah, A.A. ed. (1955). Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etimologishen Wörterbuchs der Türksprahen, Helsinki.
• Rezaei, M. (2018). Türkçede ala Sözcüğü, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 16, 8-18. Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen texte aus zentralasien, Lieferung I-6, Wiesbaden: Steiner.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Moskva,
• Starostin, S. A. & Dybo, A. V. & O. A. Mudrak (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Leyden.
• Şeriyev, B. (1996). Bayırkı Türk Ortok Adabiyatı: Bayırkı Door cana Orto Kılımdar Mezgili, Bişkek.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Özbekî el-Buhârî (1882). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî, İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şimşek, Y. (2017). Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’ân Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş – Metin – Notlar – Dizin), (Doktora Tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
• Tannagaşeva, N. K. & Akalın, Ş. H. (1995). Şor sözlüğü, Adana.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig, Ankara: Öncü Kitap yay.
• Tenişev, E. R. ed. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Tenişev, E. R. (1976). Stroy Salarskogo Stroy, Moskva.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Sözlüğü, I. İstanbul: Simurg yay.
• Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK yay.
• Toktonaliyev, K. (2018). Ala-Too, Alamüdün, Ala-Arça, Ceriñdin Atın Bilesiñbi, https://www.bbc.com/kyrgyz/blog-43864652 (Erişim Tarihi: 01.08.2022)
• Turan, F. (2019). Çağatayca Manzum Sözlük Nisâb-ı Kutbiyye (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK yay.
• Urustanbekov, B. U. & Çoroyev, T. K. (1990). Kırgız Tarıhı, Frunze.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim yay.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim yay.
• Xhanari, L. L. (2015). Balkan Dillerindeki Ortak Türkizmalar Sözlüğü, (T. Tok, Çev.), Denizli.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Universitätsverlag Göttingen.
• Yudahin, K. K. (1985). Kırgızça-Orusça Sözdük I-II, Moskva.