Anaerkil Yapıdan Ataerkil Topluma Dönüşümde Yazını Rolü

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı, 15 - 36, 28.02.2023

Övün Selim Martin

Öz

Homo Sapiens’e kadar cinsiyetlerin rolüne dair çok az şey biliyoruz. Aşk, sevgi, cinsellik gibi bireysel roller de milyonlarca yıl süresince bilinmez durumdadır. Homo Sapiens’in Asya ve Avrupa’ya yayılması ile birlikte, bugün Ana Tanrıça (Venüs) adı verdiğimiz heykelcikler ortaya çıkar. Büyük ihtimalle, “kadının doğurabilmesinin” bir mucize olarak görülmesi, Üst Paleolitik dönemden Kalkolitik Çağ’a kadar Ana Tanrıça heykelciklerinin baskın rolünün devam etmesini sağlar. Ritüel ve inançlardaki baskın kadın figürünün toplumu da yansıttığı düşünülürse, bahsi geçen zaman dilimlerinde Anaerkil bir toplum yapısının olduğunu söylemek yerinde olur. Kalkolitik Çağ’da ortaya çıkan Erkek Tanrı heykellerinin toplum yapısını nasıl değiştirdiğini, ya da tersinden düşünürsek, değişen toplumun inanç sistemine nasıl yansıdığını bilemesek de değişimin sonuçlarını tam olarak bir sonraki çağda, yazılı metinlerde görebiliyoruz. Tunç Çağı'nda Mezopotamya'daki insanların, Ataerkil bir yapıya yavaş yavaş dönüşümü, yazılı metinler aracılığıyla nasıl hızlandırmaya çalıştığını anlayabiliyoruz. Arkeolojik verilerden erkeklerin baskın olmaya başladıklarını görsek de belki de milyon yıldan fazla süren Anaerkil yapı kolay değişemiyor. Bu değişimin hızlanması için en etkili yol olarak yazı kullanılıyor. Yeraltı Ülkesinin Tanrıçası Ereşkigal’in Nergal’e eş olup iktidarını ona bırakması gibi mitlerdeki güçlü kadın karakterler, yerini yavaş yavaş erkeklere bırakmaya başlıyor. İnannna mitlerindeki gibi kadınlara kimsenin güvenmemesi gerektiğini öğütleyen öyküler çeşitlenerek artıyor. Bunlarla birlikte Uruinimgina Reformları gibi çıkan yeni yasalar; kadınların egemenliğini kırabilmek için erkeklere şiddet kullanma ve bunu sergileme izni veriyor. İşte, özellikle mitler, dini metinler ve yasalar gibi bu yazılı metinler aracılığıyla toplumun değişen yapısını – hiçbir şüpheye yer olmadan –ilk ağızdan öğrenmeye, yazı ile birlikte Tunç Çağı’nda başlıyoruz.

Anahtar Kelimeler

Anaerkil, Ataerkil, Cinsiyet, Tunç Çağı, Yazı, Mezopotamya, Mitoloji

The Role of Writing in the Transformation from a Matriarchal Structure to a Patriarchal Society

Öz

Until Homo Sapiens, we know very little about the role of the sexes. Individual roles such as love, affection and sexuality are also unknown for millions of years. With the spread of Homo Sapiens to Asia and Europe, figurines that we today call the Mother Goddess (Venus) appear. Presumably, the fact that "women can give birth" is seen as a miracle ensures that the dominant role of Mother Goddess figurines continues from the Upper Paleolithic to the Chalcolithic Age. Considering that the dominant female figure in rituals and beliefs also reflects the society, it would be appropriate to say that there was a matriarchal social structure in the mentioned time periods. Although we do not know how the male god statues that emerged in the Chalcolithic Age changed the social structure, or, if we think the other way around, how the changed society was reflected in the belief system, we can see the results of the change in the written texts in the next era. We can understand how the people in Mesopotamia in the Bronze Age tried to accelerate the gradual transformation to a patriarchal structure through written texts. Although we see from the archaeological data that men are beginning to dominate, perhaps the matriarchal structure, which lasted more than a million years, does not change easily. "Writing" is used as the most effective way to accelerate this change. Just as Ereshkigal, the Goddess of the Underworld, became the wife of Nergal and left her power to him, the strong female characters in the myths are slowly starting to leave their place to the men. As in the Inanna myths, the stories advising that no one should trust women are multiplying. Along with these, new laws such as the Uruinimgina Reforms; It allows men to use and display violence in order to break the dominance of women. Here, we begin to learn first-hand the changing structure of society – without any doubt – through these written texts, especially myths, religious texts and laws, in the Bronze Age with writing.

Anahtar Kelimeler

Matriarchy, Patriarchy, Gender, Bronze Age, Writing, Mesopotamia, Mythology.

Kaynakça

• Alparslan, M. (2009). Hititolojiye Giriş. Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü.
• Arensburg, B., & Tillier, A., & Vandermeersch, B., et al. (1989). A Middle Palaeolithic human hyoid bone. Nature 338, 758–760
• Atalay, C.M., & Süle, E. (2019). Paleolitik Dönem ve Chauvet Mağarası’nın Son Odasındaki Aslan Panelinin Estetik Yapısına Dair Bir İnceleme. Ulakbilge, 41, 737-743
• Bar‐Yosef, O. (1998). The Natufian culture in the Levant, threshold to the origins of agriculture. Evolutionary Anthropology, 6, 159-177.
• Bar-Yosef, O., & Valla, F. (1990). The Natufian Culture and the Origin of the Neolithic in the Levant. Current Anthropology , 31/4, 433-436.
• Bilgiç, E. (1963). Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlayışı ve An’anesi. DTCF Dergisi, 21/3-4, 103-119
• Campbell J. (1995). Tanrıların Maskeleri-Batı Mitolojisi (K. Emiroğlu, Çev.) İmge Kitabevi
• Campbell. S (2000). The Burnt House at Arpachiyah: A Reexamination. Bulletin of The American Schools of Oriental Research, 318, 1-40.
• Carter, A. R., & Philip, G. (2010). Beyond The Ubaid: Transformation and İntegration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East. The University of Chiago.
• Crawford, H. (2013). The Sumerian World. Routledge:Taylor&Francis Group.
• Çelebi, B. (2021). Toprak Altındaki Kadının Sessiz Çığlığı: Eskiçağ’da Kadın. Urzeni Yayınevi
• Çıvgın, İ. (2019), Yakın Doğu’da Besin Üretiminin Doğuşu ve Yayılışı: İklim, Doğal Kaynaklar, Yerleşiklik, Çiftçilik, Çobanlık, Erken Ticaret, Kültürel Karşılaşmalar (MÖ. 12.500-5.500). Doruk Yayımcılık.
• Darga,A. M., & Aydıngün, Ş. (2013). Anadolu’da Kadın: On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe. YKY.
• Doğan, H. M. (2021). Anadolu Neolitik Mutfak Kültüründe Kaşıklar. Sakin Kitap
• Duby, G., & Perrot, M. (2005). Kadınların Tarihi I-V (A. Fethi, Çev.)Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Erarslan, A. (2008). The Ubaid Period In The Urbanisation Process; The Birth Of Urbanism In The Near East (5500-3800 B.C.), Belleten, 264, 395-415.
• Erarslan, A. (2013). “The Reception Room” in the Tripartite Plan and Its Effects on the Mesopotamian Domestic Architectura in the Historical Times. Colloquium Anatolicum, X, 129-146.
• Erdemir, H.P. (2018). Eskiçağda Cinsiyet ve Kadın. Serencam Akademi Yayınevi.
• Frangipane, M. (2002). Yakın Doğu’da Devletin Doğuşu (Z.Z İlkgelen, Çev). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• French, M. (2008). From Eve to Dawn A History of Women Volume 1: Origins. The Feminist Press at The City University of New York
• Goring-Morris, N., &Belfer-Cohen, A. (2003). Structures and Dwellings in The Upper and Epi-Palaeolithic (ca 42-10k BP) Levant: Profane and Symbolic Uses. XIVth UISPP Conference sunulan bildiri, University of Liege, Belgium. Erişim adresi: t.ly/uKwl
• Gökçek, G., & Akyüz, F. (2013). Sümer Kanunları. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, IX-1, 1-9
• Grosman, L., Munro,N.D. vd. (2008). A 12,000-Year-Old Shaman Burial From the Southern Levant (Israel). PNAS, 105, 17665-17669.
• Harmand S, Lewis J. E. vd. (2015). 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya. Nature, 521, 310-326.
• Kerimoğlu, C. (2016). Dilin Kökeni Arayışları 1: Dilin Kökeniyle İlgili akademik Tartışmalar. Dil Araştırmaları Dergisi, 18, 47-84
• Kulaçoğlu, B. (1992). Anadolu Medeniyetleri Müzesi: Tanrılar ve Tanrıçalar. T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın Üretimi (I. Ergüden, Çev.) Sel Yayıncılık.
• Lumley, D. H., & Barsky. D.,& Cauche. D. (2009). Archaic Stone İndustries From East Africa and Southern Europe Pre-Oldowan and Oldowan. K. Shick & N. Toth (Ed). Stone Age İnstitute Publication Series Number 3: The Cutting Edge içinde, C.4, 55-92
• Memiş, E. (2015). Eskiçağda Mezopotamya: En Eski Çağlardan Asur İmparatorluğu’nun Yıkılışına Kadar. Ekin Yayınevi.
• Mithen, S. (1999). Aklın Tarihöncesi (İ.Kutluk, Çev.) Dost Kitabevi.
• Nowell, A. & Chang, L. M. (2014) Science, the Media, and Interpretations of Upper Paleolithic. American Anthropologist, 116/3, s. 562–577
• Oates, J. (1996). The Baked Clay Figurines from Tell es-Sawwan. Iraq,28, 146-153.
• Olszewski I.D. (2012). The Zarzian in the Context of the Epipaleolithic Middle East. İnternational Journal of the Humanities, 19, 1-20.
• Özkaya, V. & Sarı, O. (2007). Körtik Tepe: Bulgular Işığında Kültürel Doku Üzerine İlk Gözlemler. M. Özdoğan & N. Başgelen (Ed.). Türkiye'de Neolotik Dönem Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı Yeni Kazılar -Yeni Bulgular ( 2 Cilt, Metinler &Levhalar) içinde. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Öztan, A. (2009). Arkeoloji ve Sanat Tarihi Eski Anadolu Uygarlıkları Kalkolitik Çağ (Taş – Maden Çağı). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi.
• Paglia, C. (2004). Cinsel Kimlikler (A. Hazaryan, F. Demirci, Çev.) Epos Yayınları.
• Prausnıtz, W.M. (1966). A Study in Terminology: The Kebaran, the Natufian and the Tahunian. Israel Exploration Journal, 16/4 , 220-230
• Roller, E. L. (2004). Ana Tanrıça’nın İzinde: Anadolu Kybele Kültü (B. Avunç, Çev.) Homer Kitabevi
• Schmidt, K. (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Stain, J. G. (2010). Local İdentities and İnteraction Spheres: Modeling Regional Variation in The Ubaid Horizon. Studies in Ancient Oriental Civilization, 63, 23-44.
• Stein, G. (1994) The Orginizational Dynamics of Complexity. G Stain & M.S. Rothman (Ed.) Chiefdoms And Early States in The Near East. Monographs İn World Archaeology No.18, Prehistory Press, 11-22
• Stiner, C. M. (2003). "Standardization" in Upper Palaeolithic Ornaments and the Coastal Sites of Riparo Mochi and Ucagizli Cave. J Zilhão & F D'Errico (Ed.) The Chronology of the Aurignacian and of the Transitional Technocomplexes. Dating, Stratigraphies, Cultural Implications. Instituto Português de Arqueologia.
• Stiner, C. M. & Kuhn, L.S. & Güleç, E. (2013). Early Upper Paleolithic Shell Beads at Üçagızlı Cave I (Turkey): Technology and the Socioeconomic Context of Ornament Life-Histories. Journal of Human Evolution, 64, 380-398
• Şimşek, F. (2017). Paleolitik Dönemde İnsan Türleri. Uluslararası Amisos Dergisi, c.2/3, 66-85.
• Tekin, H. (2018). Halaf: Mezopotamya’nin “Gizemli” Neolitik Seramiği. Azerbaycan Arxeologiyası, 21/1, 55-67
• Tetlow, M.E (2004). Women, Crime, and Punishment in Ancient Law and Society: Volume I-The Ancient Near East. The Continiuum İnternational Publishing Group.
• Tosun, M. & Yalvaç, K. (1989). Sümer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı. TTK Basımevi
• Tosun, M. (1989). Sümer Babil Assur'lularda Hukuk, Kanun ve Adalet Kavramları ve Bunlarla İlgili Terimler. Belleten, 148, 557-581
• Uhri, A. (2021). Anadolu’da Ölümün Tarihöncesi: Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri. Sakin Kitap Yayınları.
• Vandermeersch, B.,& Bar-Yosef, O. (2019). The Paleolithic Burials at Qafzeh Cave, İsrail. Paleo, 30, 256-275.
• Vernot, B., & Tucci, S. , & Kelso, J., at al. (2016). Excavating Neandertal and Denisovan DNA from the genomes of Melanesian individuals. Science, 352(6282), 235-239.
• Yücel, Ç. (2018). Tarih Öncesi İnsan Biçimli Figürinler Hakkında Genel Bir Değerlendirme. Düsbed, 21, 228-239.
• Yalçınkaya, I. (2009). Arkeoloji ve Sanat Tarihi Eski Anadolu Uygarlıkları Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı / Yontma Taş Çağı). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi.