THE KAZA OF ARABSUN (GÜLŞEHRİ) ACCORDING TO THE AVARIZ DEFTERİ (EXTRAORDINARY TAX RECORD BOOK) OF 1781

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 148 - 175, 31.12.2020

Hamit Şafakcı

Öz

Arabsun, a hamlet in 1530, gained the status of a village in 1582. Arabsun renamed as Gülşehri after gaining the status of a district in 1781. The most important cause of this change was Karavezir Seyyid Mehmed Pasha, who was originally from Arabsun and one of the grand viziers of Abdulhamid I. Karavezir, who was a Grand Vizier between 1779 and 1781, brought to Arabsun the artifacts and buildings which can be expressed as a complex (kulliye). The sign of being a city instead of a settlement during the Ottoman period was the existence of mosque and market in there. From this point of view, the structures such as mosque, school, madrasah, library, fountain, shadirvan and bathhouse, which were located in the complex, constituted an infrastructure for the transformation a village into district during the Ottoman period. Later, new neighborhoods were formed due to the population migrated here. That is to say, that place was enlivened. This study aimed to reveal the situation of Gülşehri district on the basis of its population census made in 1781 for the determination of avarız and nüzül (war chest/tax) households. This census data book was taken as a starting point for the study, and other sources were examined when necessary.
116 out of 577 individuals in the centre of Gülşehri belonged to the reaya class. 60 of the total number of individuals were derbendci, 319 members of an ashiret (tribe), 16 were amelmande (unable to work), and 20 sadat (descendants of the Prophet Muhammad). These data show the presence of a dense settlement at the kaza. It is also understood that a significant number of individuals made a living from derbendcilik and the waqf. The group that directly contributed to production at the kaza centre was non-Muslims.
In 1781, 1.060 individuals were recorded in the villages of the Gülşehri kaza. According to the data, there were 131 kuloglu (sons of military officials and soldiers), 134 janissaries, 320 reaya, 212 non-Muslims and 132 sadat. Other individuals formed the villages. It is noteworthy that there is a significant number of non-Muslims in the villages of the kaza with even their own neighbourhoods. In addition, it is understood that many who were employed by the military resided in the villages. In the villages, there were also officials who assisted the community in their religious practices, such as monks, imams, and hatips (preacher). In this context, Friday prayers were performed in mosques in the villages. In addition, the tekkenishin and zaviyedar records (records that document those who attended religious institutions such as tekkes and zaviyes) point to the presence of two zaviyes.
One of the most important results revealed in this study is the conditions under which a village transforms into a kaza. Because it is noteworthy that Arabsun, a small village, transformed into a kaza. Of course, the most important reason is Karavezir Mehmed Pasha, who is from Arabsun. More important was his being the grand vizier. The most important indicator of a city was the mosque and the marketplace. These were met by the waqfs established by Mehmed Pasha. The third factor is that the population reaching a certain level, which was fulfilled by the settling of ashirets. Subsequent issues such as the decision of the Divanıhumayun (The Imperial Council), the appointment of a kadı, and the performing of tahrir can be considered as the final touches of the transition from village to kaza or the announcement of the known.

Anahtar Kelimeler

Avarız, Karavezir Seyyid Mehmed Paşa, Arabsun, Gülşehri, waqf

1781 TARİHLİ AVARIZ DEFTERİNE GÖRE ARABSUN (GÜLŞEHRİ) KAZASI

Öz

ÖZ
1530 yılında mezra olan Arabsun, 1582 yılında köy statüsü kazanmıştır. 1781 yılında ise kaza statüsü verilen Arabsun, Gülşehri ismini almıştır. Bu değişimin en önemli nedeni I. Abdülhamid’in sadrazamlarından olan ve aslen Arabsunlu olan Karavezir Seyyid Mehmed Paşa (1728-1781) idi. 1779-1781 yılları arasında sadrazamlık yapan Karavezir, Arabsun’a külliye olarak ifade edilebilecek eserler kazandırmıştır. Osmanlı döneminde bir yerleşim yerine şehir diyebilmenin göstergesi, orada caminin ve pazarın olmasıydı. Buradan hareketle külliyede bulunan cami, mektep, medrese, kütüphane, çeşme, şadırvan ve hamam gibi yapılar köyden kazaya dönüşümün alt yapısını oluşturmuştur. Daha sonra buraya göç ettirilen nüfus sayesinde yeni mahalleler oluşmuştur. Yani burası şenlendirilmiştir. Bu çalışmada, 1781 yılında avarız ve nüzulhaneleri tespit için Gülşehri’nde yapılan sayım esas alınarak kazanın durumu ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Hareket noktası olarak bu defter alınmış olmakla birlikte gerekli yerlerde diğer kaynaklara da müracaat edilmiştir. Avarız, Müslüman ve gayrimüslim ayrımı gözetilmeden tahrir defterine reaya olarak kaydedilen herkesten alınan bir vergiydi. Nitekim Arabsun/Gülşehri kazasında her iki grup üzerine de avarız yazılmıştır.
Tahrir yapılırken kaza merkezindeki mahallelerden başlanmış sonrasında köyler yazılmıştır. Köyler yazıldıktan sonra kazaya ilhak edilen yerleşim yerlerine değinilmiştir. Muharrir, mübaşir ve kadıdan oluşan ekibe tahriri yapılan yerin ileri gelenleri de eşlik etmiştir. Zira yerleşim yerlerinin hududunu ve gelirlerini en iyi bilenler onlardı. Aynı zamanda böyle bir ekip kurularak otokontrol da sağlanmıştır. Merkez, taşra ve yerleşim yerinin ileri gelenlerinden oluşan heyet, bu işlemin usulüne uygun, kanuna mutabık ve yöreye göre yapılmasını da temin etmiştir. Merkezden gelenler tahririn yapılışını, kadı kanunlara uygun ve adil yapılmasını, köylüler de gelirlerin ve hudutların doğru kaydedilmesini temsil etmişlerdir. Bu bakımdan tahririn yazımında görev alanlar rastgele seçilmemişlerdi. Bu kişiler geçmiş tecrübelere dayanılarak bilinçli şekilde oluşturulmuşlardı.

Anahtar Kelimeler

Avarız, Gülşehri, Karavezir Seyyid Mehmed Paşa, Arabsun, vakıf

Kaynakça

• Ali Emiri Sultan Mehmed IV (AE.SMMD.IV.): 5/471.
• Bâb-ı Asafî Ruus Kalemi Defterleri (A.RSK.d): 1601.
• Bâb-ı Defterî Mevkufat Kalemi Defterleri (D.MKF.d.): 30781.
• Cevdet Dâhiliye (C.DH): 3/148, 346/17261, 349/17423.
• Cevdet Evkâf (C.EV): 10/487, 404/20474, 449/22733, 625/31550.
• Cevdet Maarif (C.MF): 13/637, 85/4250.
• Cevdet Zabtiye (C.ZB): 77/3832.
• Hatt-ı Hümayun (HAT): 268/15657, 272/15957, 538/26492, 1301/50667.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d): 701.
• Meclis-i Vala Evrakı (MVL): 478/79.
• Nüfus Defterleri (NFS.d): 1760.
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD): 110/26.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• Hurufat Defterleri (HD): 544, 545, 546, 547, 549, 550, 551, 566.
• Konya Vilâyeti Salnamesi (KVS): 1295, Defʽa 11.
• Konya Vilâyeti Salnamesi (KVS): 1322 (Sene-i maliye), Defʽa 29.
• 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu:32, Ankara 1996.
• Abanoz, Fatih, Gülşehir’in Bir Değeri “Silahdar (Karavezir) Seyyid Mehmet Paşa” Hayatı ve Eserleri, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir 2013.
• Ahmed Câvid, “Hadîkatü’l-Vüzerâ Zeyli: Verd-i Mutarrâ”, Hadikat’ül-Vüzera ve Zeylleri Osmanlı Sadrazamları, haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013, ss. 245-287.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Avârız”, İA, C. II, MEB Yayınları, Eskişehir 1997, s. 13-19.
• Buz, Ayhan, Sokullu’dan Damat Ferit’e Osmanlı Sadrazamları, Neden Kitap Yayınları, İstanbul 2007.
• Çiçek, Hikmet, (Vekāyi‘nüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildinin Metin ve Tahlili (1187-1197/1774-1783), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2018.
• Çoğalmış, Burcu, Silahdar Seyyid Mehmet Paşa’nın Vakıfları, Artvin Çoruh Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Artvin 2017.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki “Mahalle”nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine” Osmanlı Araştırmaları, S. 4, İstanbul 1984, ss. 69-78.
• Ertuğ, Füsun, “Anadolu’nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, S. 1, 1998, ss. 113-127.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
• Gündüz, Tufan, “Köyden Kasabaya: Gülşehir’in Doğuşu”, Bozkırın Efendileri -Türkmenler Üzerine Makaleler-, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017, ss. 151-158.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, “Osmanlı Mülkî İdaresi’nde “Akar-Bakar”a Göre Sınırların Çizilmesi ve Devlet Sınırlarında “Korgan”lar, “Deliktaş”lar”, Türk Coğrafya Dergisi, S. 26, 1975, ss. 106-117.
• Korkmaz, Zeynep, Nevşehir ve Yöresi Ağızları Ses Bilgisi (Phonètique), İkinci Baskı, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1977.
• Mc Gowan, Bruce, “Osmanlı Avarız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, C. II, Ankara 1981, ss. 1327-1331.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, C. IV, (Yayına Hazırlayan: Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı, Eren Yayınları, İstanbul 1990.
• Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• Sahillioğlu, Halil, “Avârız”, DİA, C. IV, İstanbul 1991, ss. 108-109.
• Sarıcaoğlu, Fikret, “Karavezir Mehmed Paşa”, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, ss. 477-478.
• Şahin, İlhan, “Kırşehir”, DİA, C. 25, Ankara 2002, ss. 481-485.
• Şahin, İlhan, “Mezraa”, DİA, C. 29, Ankara 2004, ss. 546-548.
• Şahin, İlhan, “Nevşehir”, DİA, C. 33, Ankara 2007, ss. 64-67.
• Şahin, İlhan, “Şehir (Osmanlılar’da)”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, ss. 446-449.
• Tayyâr-zâde Atâ, Osmanlı Saray Tarihi -Târîh-i Enderûn-, C. II, haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010.
• Tektaş, Nazım, Osmanlı’da İkinci Adam Saltanatı Sadrazamlar, Çatı Kitapları, İstanbul 2009.
• Topal, Nevzat, “Niğde Sancağı Merkez Kasabası Âsâr-ı ʽAtîka Defterine Göre Nevşehir ve Arapsun (Gülşehir)”, 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri 16-19 Kasım 2011, C. VI, (Editör: Adem Öger), Ankara 2012, ss. 5-34.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. IV/2, TTK Yayınları, Ankara 1983.
• Ünal, Mehmet Ali, “1646 (1056) Tarihli Harput Kazâsı Avârız Defteri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XII, İzmir 1997, ss. 9-73.
• Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK Yayınları, Ankara 2003.