ANA HATLARIYLA OSMANLI DEVLETİ’NİN EKONOMİSİ I

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 122 - 147, 31.12.2020

Mustafa Öztürk

Öz

Uzun bir dönemi ihtiva eden Osmanlı Devleti’nin ekonomisi, tarım toplumu özellikleri göstermektedir. Klâsik dönemde ekonomi büyük oranda kendi kendine yetiyordu. Ama dünya genelindeki siyasî ve ekonomik gelişmeler, klâsik Osmanlı sisteminin yetersiz kaldığını ortaya koydu. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Osmanlı ekonomisinde de önemli gelişmeler ve değişmeler yaşandı.
Osmanlı döneminin karmaşık ekonomik yapısı ve ilişkilerini bir makalede değerlendirmenin zorluğu bilinmektedir. Tarih araştırmalarında ya bir konuda etraflı ve derinlemesine inceleme yapılır veya temel kaynaklara dayanarak, daha uzun bakış açısıyla ele alınır. Bu araştırmada ikinci usul tercih edilmiştir. Böylece ekonomik alanda meydana gelen gelişme ve değişmeleri takip ve mukayese etme imkânına kavuşulmuştur. Ancak dergilerdeki yazım kurallarına uymak zarureti dolayısıyla, bu çalışma; daha çok klasik dönem Osmanlı ekonomik düzeninin anlatıldığı “Ana Hatlarıyla Osmanlı Devleti’nin Ekonomisi (1)” ve genelde XVII. yüzyıldan sonraki meselelerin ele alındığı “Ana Hatlarıyla Osmanlı Devleti’nin Ekonomisi (2)” şeklinde iki mütemmim cüze ayrılmıştır.
Tarih boyunca tüm devlet idarelerinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de iktisada nerede, nasıl ve hangi oranda müdahale edeceği meselesi son derece önemliydi. Osmanlı iktisadî düzenin klâsik dönemden başlayarak, XX. yüzyıla kadar olan iktisadî esasları, dönem içinde meydana gelen temel gelişmelerin bütüncül olarak bilinmesiyle mümkündür.
Bu çalışmada; Osmanlı ekonomik ve sosyal vaziyetinin esasları, ekonomi politikası, ekonominin temel göstergeleri olan müesseseler, timar, mukataa ve vakıflar değerlendirilmiştir. Ayrıca bütçeler, ticaret, para ve fiyatlar, vergi sistemi incelenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Bütçeler, Osmanlı ekonomisi, para devreleri, vakıflar

OTTOMAN STATE’S ECONOMY WITH ITS MAIN LINES I

Öz

In this study; the principles of the Ottoman economic and social situation, economic policy, institutions, timar, mukataa and foundations, which are the basic indicators of the economy, have been evaluated. In addition, budgets, trade, money and prices, tax system are examined. Later, the characteristics of the modern age, its effects on the Ottoman economic and political life, the economic situation of this period, and the reforms made in this field were emphasized. Thus, the Ottoman economy was handled in a holistic manner.
As in all state administrations throughout history, the question of where, how and at what rates to intervene in the economy was extremely important in the Ottoman Empire. Starting from the classical period of the Ottoman economic order. the economic principles up to the 19th century are possible by knowing the basic developments and changes that occurred during the period in a holistic way.
The economy of the Ottoman Empire, which includes a long period, shows the characteristics of the agricultural society. In the Classical period, the economy was largely self-sufficient. However, political and economic developments throughout the world revealed that the classical Ottoman system was insufficient. In parallel with the developments in the world, important developments and changes took place in the Ottoman economy.
Pre-industrial agricultural societies have common features in political, economic, military and social fields. The most obvious among these are; The natural use of energy resources was the muscle power of humans and animals, and the lifting and propelling power of water and air. Therefore, similar practices are encountered in all classical societies. Production technical tools and equipment, transport, trade, transportation and communication in classical states were based on the same natural energy sources. Therefore, there were no big differences between societies in terms of development level. Accordingly, social change and development took place in a very long time.
The Ottoman Empire, which did not want to stay away from the developments in the world in the recent times, also embarked on important economic reforms. Since the state could not provide its capital and technology with equity, it had to contract capital and technology in return for long-term broad concessions. Despite all the well-meaning efforts 19th century. Although there were partially modern industrial facilities in the century, the Ottoman economy was showing the characteristics of an agricultural society economy until its collapse. Because most of its national income is still based on agriculture, % 80 of the population lived in rural areas. As such, it could be self-sufficient in basic food and necessities. As a result of the successful economic policies he followed according to his age, there was no “hunger” in the country. However, the public suffered from time to time due to some local disasters (such as drought, locust epidemic, plague). In these cases, thanks to the established order, grains from other provinces were transported to the disaster areas and trouble was prevented.
As a result of the historical continuity, the economic reforms and institutions established in this period passed to the Republic. Many institutions such as Ministries, Court of Accounts, railways, trams, tunnels, roadways, ports, ferry companies, companies operating in many areas, stock market, government bonds, banks, postal organizations, agriculture and industry schools continue to exist today. However, finding millions of gold liabilities of the Republic of Turkey has also inherited from the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Budgets, Ottoman economy, , money cycles, foundations

Kaynakça

• 1302 H. Tarihli Halep Salnamesi.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Cem Yay., İstanbul 1995.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, C. 2: 1453-1559, 2. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul 1979.
• Atalar, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Humayun ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Yay., Ankara 2015.
• Barkan, Ömer Lütfi, “H. 933-934 (M.1527-1528) Mâli Yılına Ait Bir Bütçe Örneği”, İÜ. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XV, S. 1-4, (1953-1954), ss. 251-329.
• Barkan, Ömer Lütfi, “H. 954-955, M 1547-1548 Mali Yılına Ait Bir Osmanlı Bütçesi”, İÜ. İktisat Fak. Mecmuası, C. XIX, S. 1-4, (1957-1958), ss. 219-276.
• Barkan, Ömer Lütfi, “H. 974-975 M. 1567-1568 Mali yılına ait Bir Osmanlı Bütçesi”, İÜ. İktisat Fak. Mecmuası, C. XIX, S. 1-4, (1957-1958), ss. 277-332.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar”, İÜ. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XV, S. 1-4, (1953-1954), ss. 238-250.
• Barkan, Ömer Lütfi, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), C. 2, TTK Yay., Ankara 1972.
• Baykal, Bekir Sıtkı, “Osmanlı İmparatorluğunda XVII ve XVIII Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni ile İlgili Belgeler”, Belgeler, C. IV, S. 7-8, 2. Baskı, Ankara 1993.
• Baytimur, Süha Oğuz, “Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri ve Uygulanan Cezalar (1789-1808”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 2, Bitlis 2016.
• Berkes, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi, 3. Baskı, YKB Yay., İstanbul 2018.
• BOA Cevdet Maliye 7173-B.
• BOA. NFS. 3726 Numaralı Nüfus Defteri.
• Cevdet Maliye 20040, (Şam Kadısının 21 Eylül 1819/1 Zilhicce 1234 tarihli ilamı).
• Çakar, Enver, 16. Yüzyılda Halep Sancağı 1516-1566, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yay., Elazığ 2004.
• Çiftçi, Mehdin, Süleymaniye Külliyesi ve Süleymaniye Darü’l-Hadisi, Kitabevi Yay., Ankara 2018.
• Demircan, Adnan, “Dört Halife Döneminde Zekât Uygulamaları”, Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları, Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, (İstanbul 03-04 Aralık 2016), Ensar Yay., İstanbul 2017, s. 115-162.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul 2000.
• Güdeloğlu, Ayşe, 131 Nolu Şer’iye Sicil Defterine Göre Gaziantep’in Kültürel Sosyal ve Ekonomik Durumu, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarih ve Sanatları Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2013.
• Güler, Mustafa, Osmanlı Devleti’nde Harameyn Vakıfları-16 ve 17. Yüzyıllar, Çamlıca Yay., İstanbul 2011.
• İnalcık, Halil, “Adaletnâmeler”, Belgeler, C. II, S. 3-4, Ankara 1967, ss. 49-145.
• İnalcık, Halil, “İmtiyazat”, TDV İslam Ansiklopedisi 22, s. 245-252.
• İnalcık, Halil, Adalet Kitabı, (Ed. H. İnalcık, Bülent Arı ve Selim Aslantaş), Kadim Yay., Ankara 2012.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, (1300-1600), 2. Baskı, Eren Yay., İstanbul 2004.
• Kılıç, Orhan, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık”, Osmanlı, C. 3, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, ss. 180-187.
• Özbaran, Salih, “Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu (Onaltıncı Yüzyılda Ticaret Yolları Üzerinde Türk-Portekiz Rekabet ve İlişkileri”, İÜ. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, C. 31, İstanbul 1977, ss. 65-146.
• Özbaran, Salih, Ottoman Turks and the Portuguese in Arab Gulf, 1534-1581, Basra University 1979.
• Özbaran, Salih, Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlı, 3. Baskı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
• Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Çıkarılan Adalet-nâmelere Göre Türkiye’nin İç Durumu”, Belleten, C. XXXVIII, S. 151, Ankara 1974, ss. 445-491.
• Öztel, Muharrem, “Osmanlı Devleti’nin Kalpazanlıkla İmtihanı”, Belleten, 84/299, Nisan 2020, Ankara 2020, ss. 315-356.
• Öztürk, Mustafa ve Aksın, Ahmet, “Venedik Devlet Arşivindeki Bailo Defterlerine Göre Osmanlı Devleti’nin Venedik’e Zahire ve Asker Yardımı (1624-1631)”, OTAM, S. 32, Ankara 2013, ss. 141-170.
• Öztürk, Mustafa, “Adana Tereke Defterleri Üzerine Gözlemler”, Tarihte Adana ve Çukurova Sempozyumu II, Adana 2017.
• Öztürk, Mustafa, “Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi”, Türkler, (Edl.: Hasan Celal Güzel, Salim Koca ve Kemal Çiçek), C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 802-822.
• Öztürk, Mustafa, “Osmanlı Devleti’nde Arzuhallerin Devlet-Halk İlişkileri ve Medeniyet Tarihi Bakımından Önemi”, XVII. Türk Tarih Kongresi, C. IV, K. I, (Ankara 15-17 Eylül 2014), TTK Yayınları, Ankara 2018, ss. 211-229.
• Öztürk, Mustafa, “Osmanlı Mîrî Rejiminin Misâk-ı Mill”i ile Münasebeti”, Genelkurmay ATASE- Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, 23-25 Ekim 1995-İstanbul, Ankara 1996, ss. 186-192.
• Öztürk, Mustafa, “Osmanlı Mîrî Rejiminin Suriye ve Irak’ta Uygulanmasının Sonuçları”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. IX, S. 18, Ankara 2016, ss. 1-18.
• Sahillioğlu, Halil, “1524-1525 Osmanlı Bütçesi”, İÜ. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 41, S. 1-4, 1985.
• Sahillioğlu, Halil, Kuruluştan XVII. Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme, (İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi, Kütüphane Kayıt No: VI-2541), İstanbul 1958.
• Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı İktisat Tarihi, 8. Baskı, Dergâh Yay., İstanbul 2008.
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim, Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Ankara 1981.
• Turan, Şerafettin, Türk-İtalya İlişkileri I-Selçuklular’dan Bizans’ın Sona Erişine, Metis Yay., İstanbul 1990.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. II, 3. Baskı, TTK Yay., Ankara 1975.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II- Tercüme, (Haz.: Reşit Rahmeti Arat), TTK Yayınları, Ankara 1959.