PLAGUE OUTBREAKS AROUNDS IN ANTİOCH-ALEPPO AND ITS EFFECTS ON SOCIO-ECONOMIC LIFE (XIV-XV. CENTURIES)

Yıl 2021, Cilt: 3, 15 - 30, 27.02.2021

Mehmet Yusüf Çelik

https://doi.org/10.52735/bellek.865060

Öz

Humanity has faced many epidemics throughout history. One of them is the plague epidemic. Historical sources have recorded many plague outbreaks around Antioch and Aleppo in the XIV and XV. Plague outbreaks have affected all areas of social life, as they have caused the deaths of large numbers of people. The most severe of these was the epidemic called "black death" by Europeans, which began from mongolian lands in the middle of the XIV century and spread to almost all of Asia, Europe and the African continent, and continued for years. The epidemic has led to mass deaths in the regions where it has spread, with negative consequences on the social, economic and demographic structure. This epidemic, which continued at regular intervals for nearly three centuries, has been seen in animals as well as people and has destroyed thousands of animals.
Antioch was under the control of the Memluk State and was one of the cities in Aleppo regentship. Aleppo is one of the most important cities in northern Syria and was one of the important political and commercial centers of the region during the Memluks period. Memluk historians gave detailed information about the black plague epidemic, especially seen in the XIV century; they mentioned the cities under the domination of the Memluk State affected by the epidemic separately. However, the developments related to the plague outbreaks that emerged after this were explained using regional names such as Aleppo, Damascus, Egypt, Cairo or damascus region, Aleppo and its cities (حلب و بلادها). Thus, it was aimed to contribute to the history of both cities with historical importance and studies in this profession. Both because of the infectious feature of the disease and because Antioch was one of the cities in Aleppo’s regentship during this period and the proximity of the two cities to each other, not only Antioch, but also plague outbreaks in Aleppo have been examined. In this context, the plague outbreaks seen around Antioch and Aleppo were detected during this period and their causes, spread and effects on social life were investigated; economic, social and demographic structure effects were evaluated. 

Anahtar Kelimeler

Antioch, Aleppo, Plague, Memlûks, Epidemic

ANTAKYA-HALEP ÇEVRESİNDE VEBA SALGINLARI VE SOSYO-EKONOMİK HAYATA ETKİLERİ (XIV-XV. YÜZYILLAR)

Öz

İnsanlık, tarih boyunca birçok salgın hastalıkla karşı karşıya gelmiştir. Bunların başında veba salgını gelmektedir. Tarihî kaynaklar, XIV ve XV. yüzyıllarda Antakya ve Halep çevresinde etkili olan birçok veba salgınını kaydetmiştir. Veba salgınları, çok sayıda insanın ölümüne neden olduğu gibi toplumsal yaşamın bütün alanlarına etki etmiştir. Bunların en şiddetlisi ise XIV. yüzyılın ortalarına doğru Moğol topraklarından başlayıp hemen hemen bütün Asya’ya, Avrupa ve Afrika kıtasına yayılan ve yıllarca devam eden Avrupalıların “kara ölüm” adını verdikleri salgın olmuştur. Salgın yayıldığı bölgelerde kitlesel ölümlere yol açmış sosyal, ekonomik ve demografik yapı üzerinde olumsuz sonuçların doğmasına neden olmuştur. Yaklaşık olarak üç asır boyunca belirli aralıklarla devam eden bu salgın, insanların yanı sıra hayvanlarda da görülmüş ve binlerce hayvanı telef etmiştir.
Çalışmanın konusunu kapsayan dönemde Antakya, Memlûk Devleti’nin hâkimiyeti altında olup Halep Naipliğine bağlı kentlerden biridir. Memlûk tarihçileri, özellikle XIV. yüzyılda görülen kara veba salgını hakkında detaylı bilgiler vermişler; salgından etkilenen Memlûk Devleti’nin hâkimiyeti altındaki şehirleri ayrı ayrı zikretmişlerdir. Ancak bundan sonra ortaya çıkan veba salgınları ile ilgili gelişmeler Halep, Şam, Mısır, Kahire ya da Şam bölgesi, Halep ve şehirleri gibi bölgesel isimler kullanılarak anlatılmıştır. Hem hastalığın bulaşıcı özelliği hem de Antakya’nın bu dönemde Halep Naipliğine bağlı kentlerden biri olması ve iki şehrin birbirine yakınlığı hasebiyle çalışmada; Antakya’nın yanı sıra Halep’te yaşanan veba salgınları da incelenmiştir. Böylece tarihî öneme sahip her iki kentin tarihine ve bu alanda yapılacak ilmî çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır. Bu bağlamda söz konusu dönemde Antakya ve Halep çevresinde görülen veba salgınları tespit edilerek bunların sebepleri, yayılması, toplumsal yaşam üzerindeki etkileri araştırılmış; iktisadî, sosyal ve demografik yapı üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Antakya, Halep, Veba, Memlûkler, Salgın

Kaynakça

• Ebu’l-Fidâ (el-Meliki’l-Müeyyed İmâdeddîn İsmail), Tarih Ebu’l-Fidâ el-Müsemmâ el-Muhtasar Fî Ahbâru’l-Beşer, Tah. Mahmud Deyyûb, C. II, Dâru’l-Kutûb el-İlmiye, Beyrut 1997.
• Ebu’l-Fidâ, Kitâb el-Muhtasar Fî Ahbâru’l-Beşer, C. IV, Matbaâtu’l-Huseyniye el-Mısriyye, Kahire 1907.
• El-Aynî, Bedreddin Mahmud, İkdu’l-Cumân Fî Tarih Ehli’z-Zemân, C. XIX, Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi, No 2395.
• El-Aynî, Bedreddin Mahmud, İkdu’l-Cumân Fî Tarih Ehli’z-Zemân, C. XX, Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi, No 2396.
• el-Bistamî, Abdurrahman, Vasfû’d-devâ-i fî Keşf Âfât el-Vebâ-i, Tah. Abdülhamid Salih Hamdan, Dârû’l-elifbâ, Paris 1988.
• El-Makrîzî (Takiyeddin Ahmed b. Ali), Kitabu’s-Sulûk li-Ma’rifet Düvelu’l-Mülûk, Tah. Muhammed Mustafa Ziyade ve Said Abdulfettâh Aşûr. C. I-IV, Dâru’l-Kutûb el-Mısrîyye / Matbaâtu’t-Te’lif ve’t-Tercüme, Kahire 1936-1973.
• Es-Sayrâfî (Ali b. Davûd), Nuzhetu’n-Nufûs ve’l-Ebdân Fî Tevârih ez-Zemân, C. II-III, Tah. Hasan Habeşi, Matba’atu Dâru’l-Kutûb, Kahire 1971-1973.
• Es-Sehâvî (Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman), Vecîzu’l-Kelâm Fî ez-Zeyl Alâ Duvelu’l-İslâm, Tah. Beşşâr Âvvâd Mârûf, İsâm Faris el-Harâstânî ve Ahmed el-Hazîmî, C. III, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1995.
• ez-Zehebî, Ziyûl el-Îber Fî Haber Men Gaber, tah. Ebû Hacer Muhammed Saîd Besyûnî Zağlûl, C. IV, Dâru’l-Kutub el-İlmiye, Beyrut, 1985.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Çev. Ömer Riza Doğrul, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• İbn el-Hımsî (Ahmed Muhammed b. Ömer el-Ansârî), Havâdis ez-Zemân ve Vefîyyât eş-Şuyûh ve’l-Akrân, Tah. Abdulaziz Feyyaz Harfûş, C. I-II, Dâru’n-Nefâes, Beyrut 2000.
• İbn Hacer el-Askalânî, Bezlû’l-Mâun fî Fadli’t-Tâûn, Tah. Ahmet A’sam Abdülkadir el- Katib, Darû’l- Asıme, Riyad 1411.
• İbn Hacer el-Askalânî, İnbâi’l-Gumr Bî-Enbâi’l-‘Umr, Tah. Hasan Habeşi C. I-IV, Vezâretu’l-Evkâf-Lecnetu İhyâi’t-Turâs el-İslâmî, Kahire 1969-1998.
• İbn İyâs (Muhammed b. Ahmed el-Hanefî), Bedâ’i ez-Zuhûr Fî Vakâ’i ed-Duhûr, Tah. Muhammed Mustafa, C. I-2, el-Hey’etu’l-Mısriyye el-Âmme Li’l-Kitâb / Dâr İhyâu’l-Kutûb el-Arabiye, Kahire 1975-1983.
• İbn Kadı Şihbe (Takiyeddin Ebî Bekir b. Ahmed), Tarih İbn Kadı Şihbe, Tah. Adnan Derviş, C. II/1, III/2, Ma’hed el-Fransî Led-Dirâsât el-Arabiyye, Dımaşk 1994.
• İbn Kesîr, El Bidâye Ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, Çev. Mehmet Keskin, C. XIII, Çağrı Yayınları, İstanbul 1994.
• İbn Sasrâ (Muhammed b. Muhammed), ed_Durretu’l-Mudiyye Fî ed-Devletu’z-Zâhiriyye, Tah. William M. Brinner, University of California Press, Los Angeles 1963.
• İbn Sibât, Hamza b. Ahmed b. Ömer, Sıdku’l-Ahbâr Tarih İbn Sibât, Tah. Ömer Abdusselâm Tedmurî, C. I-II, Cirûs Pres, Trablus 1993.
• İbn Tagrıberdi, Cemâleddin Ebî’l-Mahâsen, En-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• İbn Tagriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire Fî Mûlük Mısır ve’l-Kahire, C. X, XI, XVI, Vezâretu’s-Sekâfe ve’l-İrşâd el-Kavmîyye, Mısır 1963.
• İbnu’l-Verdî (Zeyneddin Ömer b. Muzaffer), Tarih İbnu’l-Verdî, C. II, Dâru’l-Kutub el-İlmiye, Beyrut 1996.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, Çev. Abdülkerim Özaydın, C. IX, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• Sıbt İbnu’l-‘Acemî el-Halebî, Kunûzu’z-Zeheb Fî Tarih Haleb, Tah. Şevki Şa’s ve Fâlih Bekûr, C. II, Dâru’l-Kalem el-‘Arabî, Halep 1996.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Tarihi ve Zeyli, Çev. H. D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1962.
• Arık, Feda Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 15, S. 26, 1991, ss. 27-57.
• Arslan, İhsan ve Genç, Süleyman “Albertus Aquensis’in Historia Ierosolimitana Adlı Eserine Göre I. Haçlı Seferi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 10, S. 51, 2017, ss. 231-253.
• Atmaca, Esra, “XIII-XV. Yüzyıllar Arasında Suriye Bölgesinde Veba Salgınları”, Internatıonal Journal Of Science Culture and Sport (IntJSCS), C. 3, Özel S. 3, 2015, ss. 525-534.
• Ayan, Ergin, Wıllermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği Başlangıçtan Kudüs’ün Zaptına Kadar (I-VIII. Kitaplar), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• Bilinir, Sedat, “Ortaçağ’da Doğal Afetlerin Ekonomik Durum İle Olan İlişkisi (X ve XI. Yüzyıl)”, Türk Kültürüne Hizmet: Öğr. Gör. Sadiddin Öztürk’e Armağan, Edt. İsa Kalaycı ve Gökhan Kalmış, Gazi Kitabevi, Ankara 2020, ss. 157-177.
• Borsch, Stuart J., The Black Death In Egypt And England A Comporative Study, University Of Texas Press, Austin 2005.
• Clot, André, Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısır’ı (1250-1517), Çev. Turhan Ilgaz, Epsilon Yayınevi, İstanbul 2005.
• Çelik, Mehmet Yusüf, Memlûkler Döneminde Antakya (1268-1516), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2020.
• Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Dinç, Gülten, “Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklar Tarihine Genel Bir Bakış”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 18, 2012, ss. 43-72.
• Dols, Michael W., The Black Death In The Middle East, Princeton University Press, Princeton 1977.
• El-Gazî (Kâmil b. Huseyn b. Muhammed b. Mustafa el-Pâlî), Nehru’z-Zeheb Fî Tarih Haleb, C. I-III, Matbaâtu’l-Mârûniye, Halep 1924-26.
• Eş-Şevâmre, Nafiz Muhammed Abd Rabbe, el-Kevâris et-Tabi’iyye ve Âsârha Fî Bilâdü’ş-Şam Fî ‘Asr el-Memlûkî (h.648-922 / 1250-1517), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hebron Üniversitesi/Camiatü’l-Halil, Filistin 2012.
• et-Taravne, Mubarek Muhammed, “el-Evbie (et-Tavâîn) ve Âsâruhâ el-İctimâ’iyye Fî Bilâd eş-Şam Fî Âsr el-Memâlik el-Cerâkise (H. 784-922 / 1382-1516)”, el-Mücelletu’l-Ürdüniyye Li’t-Tarih ve’l-Âsâr, C. IV, S. 3, Ürdün 2010, ss. 46-61.
• Goff, Jacgues Le, Avrupa’nın Doğuşu, Çev. M. Timuçin Binder, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2008.
• Gökhan, İlyas, “El-Eşref Barsbay Döneminde Memlûk Devleti’nde Salgın Hastalıklar ve İktisadî Buhranlar (1422–1438)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXIII, S. 1, 2008, ss. 91-136.
• Gökhan, İlyas, “Hatay Bölgesinde Memlûkler Dönemi”, Başlangıçtan Günümüze Hatay Tarihi Tüm Zamanların Gözdesi, Ed. Ahmet Gündüz, T.C. Hatay Valiliği Yayınları, Hatay 2013, ss. 138-176.
• Gökhan, İlyas, “Memlûk Sultanı Zahir Seyfuddin Çakmak Döneminin Salgın Hastalık ve İktisadî Buhranları (H.842-857 / 1438-1453)”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 15, Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2006, ss. 341-366.
• Gökhan, İlyas, “Sultan Ferec Zamanında Memlûk Devleti’nin (H.803/815-M.1399/1412) İktisadî Durumuna Genel Bir Bakış”, Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 22, Eylül 2013, ss. 134-169.
• Gökhan, İlyas, XIII. Ve XIV. Yüzyıllarda Mısır Ve Suriye’de Krizler, Kıtlıklar Ve Vebalar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 1998.
• Kaya Selim ve Kıyılı, Rahime, “Antakya’da Orta Çağ’da Meydana Gelen Doğal Âfet ve Salgın Hastalıklara Bir Bakış”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 6, S. 12, Hatay 2009, ss. 403-418.
• Manz, Beatrice Forbes, Timurlu İranı’nda İktidar, Siyaset ve Din, Çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013.
• Marsot, Afaf Lutfi Al-Sayyid, Mısır Tarihi Arapların Fethinden Bugüne, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007.
• Menteşe, Güngör Levent, “Kara Vebanın Batı ve Doğu Toplumlarına Etkisi”, Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Dergisi, C. 2, S. 1, ss. 78-87.
• Mitchell, Stephen, Geç Roma İmparatorluğu Tarihi MS 284-641, Çev. Turhan Kaçar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin Erkanlı, İletişim Yayınları, İstanbul 2020.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
• Özdemir, H. Ahmet, Moğol İstilâsı ve Abbâsî Devleti’nin Yıkılışı Cengiz ve Hülâgû Dönemleri (612-656 /1216-1258), İz Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Parıldar, Hülya, “Tarihte Bulaşıcı Hastalık Salgınları”, Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, C. 30, S. Ek 1, 2020, ss. 19-26.
• Sahillioğlu, Halil, “Antakya”, İslâm Ansiklopedisi, C. III, TDV Yayınları, İstanbul 1991, ss. 228-232.
• Salah, Muhammed Hamza Muhammed, El-Kevâris et-Tabi’iyye Fî Bilâdü’ş-Şam ve Mısır (H.491-923/M.1097-1517), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), El-Camiatü’l-İslâmiyye Külliyetü’l-Edâb Kısım et-Tarih ve’l-Âsâr, Gazze 2009.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1983.
• Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
• TDK, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• Uçar, İlyas, Orta Çağ Kara Belası Amvâs Vebası -İslâm Tarihinde İlk Salgın-, Siyer Yayınları, İstanbul 2020.
• Varlık, Nükhet, “Tâun”, İslâm Ansiklopedisi, C. 40, TDV Yayınları, Ankara 2011, ss. 175-177.
• Yiğit, Ridvan, Mısır Memlûkleri Devleti’nde El-Melik El-Eşref Barsbay Dönemi (1422-1438/H.825-841), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2014.
• Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2017.