16. yüzyıl transkripsiyon metinlerinden Arapça ve Farsça alıntılarda fonetik uyarlama örnekleri

Yıl 2022, , 149 - 160, 02.12.2022

Hilal Oytun Altun

https://doi.org/10.32925/tday.2022.89

Öz

Transkripsiyon metinleri adı verilen kaynaklardaki Türkçe malzeme, standart Osmanlı imlasıyla değil, yazarın duyduğu şekilde kâğıda geçirilmiş olduğu için Türkçenin tarihî ses bilgisi araştırmaları için benzersiz bir özellik arz etmektedir. Bu eserlerin karşılaştırmalı olarak ele alınmasıyla, ilgili dönemin Türkçe konuşma dilindeki fonetik varyantlar tespit edilebilmektedir. İncelemek üzere seçtiğimiz 16. yüzyıl tarihli ve Latin alfabesi ile kaleme alınmış iki sözlükte yer alan örnekler de Arapça ve Farsça alıntı kelimelerin Türkçeye uyarlanmasının farklı aşama ve biçimlerini temsil etmektedir. Pietro Lupis Valentiano tarafından 1520 civarında yazılan İtalyanca-Türkçe sözlük, Filippo Argenti’nin eseriyle beraber, İtalya menşeli en eski transkripsiyon metinlerinden biridir. Karşılaştırmada faydalandığımız diğer derleme ise 1581-1583 yıllarında Osmanlı ülkesinde seyahat eden Jean Palerne’in 6 dilli konuşma kılavuzunun Türkçe bölümüdür. Bu çalışma kapsamında, adı geçen kaynaklarda tespit ettiğimiz alıntı kelimelerde gerçekleşen a > i, -a- > -o-, -u- > -o-, -Vy- > -V-, -g- > -h-/-Ø-, -ḫ- > -ḳ- değişimi ve ünsüz benzeşmesi gibi ses olayları Türkiye Türkçesi ağızları ve diğer transkripsiyon metinlerinden tanıklarla ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

16. yüzyıl Osmanlı Türkçesi, transkripsiyon metinleri, Pietro Lupis Valentiniano, Jean Palerne, alıntıların uyarlanması

Kaynakça

• Balıkçı, B. (1996). Kadirli (Adana) ağzı (inceleme – metinler -sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayraktar, F. S. (2000). Kayseri merkez ilçe ağzı (metin – gramer – sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Caferoğlu, A. (1958). Anadolu ağızlarında içses ünsüz benzeşmesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 6, 1-11.
• Caferoğlu, A. (1963). Anadolu ağızları konson değişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 11, 1-32.
• Caferoğlu, A. (1964). Anadolu ve Rumeli ağızları ünlü değişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 12, 1-33.
• Gedizli, A. (1999). Kavaklıdere ve yöresi ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülensoy, T. (1987). Rumeli ağızlarının ses bilgisi üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 32, 87-147.
• Keleş, İ. (1986). Şabanözü yöresi ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçük, M. (2013). Anadolu ağızlarındaki doğu kökenli sözcüklerin ses bilgisi açısından görünümleri -ünsüzler-. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 20(2), 39-78.
• Rocchi, L. (2016). Il glossario italo-turco contenuto in un codice fiorentino del XVI secolo. Zeitschrift für romanische Philologie, 132(4), 1049–1064.
• Rocchi, L. (2017). Le petit dictionaire [!] de Jean Palerne (1584) et sa partie turque. M. Németh, B. Podolak, M. Urban (Ed.), Essays in the history of languages and linguistics. Dedicated to Marek Stachowski on the occasion of his 60th birthday içinde (s. 545-567). Księgarnia Akademicka.
• Stachowski, K. (2015). Phonetic adaptation of Arabic loanwords in Argenti’s Ottoman Turkish (1533) Part 2. Vowels. A. Bareja-Starzyńska, K. B. Stanek vd. (Ed.), Oriental studies and arts. Contributions dedicated to Professor Tadeusz Majda on his 85th birthday içinde (s. 279-304). Dialog.
• Stachowski, M. (2012a). On the consonant adaptation of Arabic (and some Persian) loan-words in an Ottoman Turkish dictionary by Arcangelo Carradori (1650). Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis, 129(4), 373–381.
• Stachowski, M. (2012b). Some features of the vowel adaptation of Arabic loan-words (along with a few remarks on their consonants) in an Ottoman Turkish dictionary by Arcangelo Carradori (1650). Folia Orientalia, 49, 491–502.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaβtes etymologysches Wörterbuch der türksichen Sprache. Księgarnia Akademicka.
• Stachowski, M. (2021). Chronology of lenition of *-g(-) in Turkish. T. Karaayak, U. Uzunkaya (Ed.), Doğumunun 60. yılında Zühal Ölmez armağanı esengü bitig içinde (s. 703-717). Kesit.
• Stachowski, S. (1998). Osmanlı Türkçesinde yeni Farsça alıntılar sözlüğü. Simurg.
• Tietze, A., & Lazard, G. (1967). Persian loanwords in Anatolian Turkish. Oriens, 20, 125-168.
• Yağmur, Ö. (2015). Pietro Lupis Valentiano’nun İtalyanca-Türkçe çeviri yazılı sözlüğünde ses olayları (1520-1527). FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 6, 243-278.
• Yağmur, Ö. (2016). Pietro Lupis Valentiano’nun İtalyanca-Türkçe sözlüğü üzerine (1520-1527). Gazi Türkiyat, 19, 159-188.
• Yelok, V. S. (1999). Divriği merkez ilçesi ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldız, O. (2020). Burdur ili ağızlarının ortak karakteristik ses bilgisi özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 70, 169-192