Reason indicators in New Uyghur Turkish

Yıl 2023, , 73 - 100, 01.12.2023

Neşe Erenoğlu

https://doi.org/10.32925/tday.2023.104

Öz

Reason and result relationship manifests itself at every stage of life. There are many indicators that give reasons in the New Uyghur Turkish. The expressive power of language offers individuals a lot of possibilities in the expression of feelings and thoughts. In New Uyghur Turkish, the meaning of reason can be given with affixes, words, or it can be given without any reason indication in the surface structure. In this study, it is aimed to reveal the reason indicators in New Uyghur Turkish. Despite the fact that there are many indicators in the New Uyghur Turkish that give reasons at the level of suffixes, words and deep structures, the fact that no study has been carried out on this subject has prompted us to this study. During the study, first of all, a total of twenty-six books consisting of novels, story books, poetry books and dictionaries were scanned, and the reason indicators were based on the data obtained as a result of the scans. It is given under four main headings as the Ø reason indicator, the reason indicators consisting of suffixes, the reason indicators consisting of words and the indicators for finding the cause. Each main title has been divided into sub-titles and examined and supported with examples.

Anahtar Kelimeler

New Uyghur Turkish, reason, indicator

Yeni Uygur Türkçesinde sebep göstergeleri

Öz

Sebep sonuç ilişkisi yaşamın her evresinde kendini gösterir. Yeni Uygur Türkçesinde sebep bildiren pek çok gösterge mevcuttur. Dilin anlatım gücü bireylere duygu ve düşüncelerin ifadesinde çok fazla imkân sunar. Yeni Uygur Türkçesinde sebep anlamı eklerle, kelimelerle verilebildiği gibi yüzey yapıda herhangi bir sebep göstergesi olmadan da verilebilir. Ø sebep göstergesinin olduğu durumlarda sebep anlamı bağlamdan anlaşılır. Dilde yapıların asıl işlevlerinin dışında yeni işlevler kazanarak farklı işlevleri de karşılaması, dilin göstergelerinin çeşitlenmesine katkıda bulunmaktadır. Yeni Uygur Türkçesinde de benzer durum kendini göstermektedir. Örneğin -(X)p gibi asıl işlevi bağlama olan zarf-fiil eki ve onun olumsuz biçimi olan -mAy zarf-fiil eki, sebep işleviyle de kullanılmaktadır.Bu çalışmada Yeni Uygur Türkçesindeki sebep göstergelerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Yeni Uygur Türkçesinde ek, kelime ve derin yapı düzleminde sebep bildiren pek çok göstergenin olmasına karşın şimdiye dek bu konuyla ilgili herhangi bir çalışmanın yapılmamış olması bizi bu araştırmaya sevk etmiştir. Çalışma yapılırken öncelikle roman, hikâye kitabı, şiir kitabı ve sözlüklerden oluşan toplam yirmi altı kitap taranmış, taramalar neticesinde ortaya çıkan verilerden hareketle sebep göstergeleri Ø sebep göstergesi, eklerden oluşan sebep göstergeleri, kelimelerden oluşan sebep göstergeleri ve sebebi buldurmaya yönelik göstergeler olmak üzere dört ana başlık altında verilmiştir. Her ana başlık kendi içerisinde alt başlıklara ayrılıp incelenerek örneklerle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yeni Uygur Türkçesi, sebep, gösterge

Kaynakça

• Abdulvahit Kaşgarlı, R. (Haz.). (2016). Çağdaş Uygur hikâyelerinden seçmeler. Gazi Kitabevi.
• Asim, G. (2014). Ökünüş. Şincan Halk Neşriyatı.
• Bang Kaup, W. (1980). Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji mektupları (1925-1934) (Ş. Tekin, Çev.). Atatürk Üniversitesi.
• Behram, C. (2006a). Amet ve Apet 2. Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, C. (2006b). Hékayilerdin tallanma. Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, C. (2012). Taġ cudunliri, Şincan Halk Neşriyatı.
• Çağatay, S. (1978). Eski Osmanlıcada fiil müştakları. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler içinde (s. 191-252). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Çopani, M. E. (2007). Semender. Şincan Halk Neşriyatı.
• Doğan, A. B. (2019). Eski Türkçe runik yazılı metinlerde sebep bildiren belirteç işlevli bağımlı cümle yapılarının üst cümleye bağlanma yolları. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir, s. 525-534.
• Doğan, L. (2016). Uygur Türkçesi grameri. Paradigma Akademi.
• Duran, S. (1956). Türkçede cihet ve mekân gösteren ek ve sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 4, 1-110.
• Düzgün, O. (2020). Türkçe-Arapça/Arapça-Türkçe karşılıklar kılavuzu. Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatay dili hakkında notlar. O. F. Sertkaya (Haz.), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar içinde (s. 133-144). Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (2003b). Çağatayca. O. F. Sertkaya (Haz.), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar içinde (s. 74-108). Türk Dil Kurumu.
• Eli, A. (2000). Apaḳ Ḫoca 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Eraslan, K. (1999). Çıkma hâli (ablativ) ekinin oluşumu. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996. Türk Dil Kurumu, Ankara, s. 381-385.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2000). l, n, r’den sonra niçin t. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 191-194.
• Ergin, M. (2000). Türk dil bilgisi. Bayrak.
• Erkman, F. (1987). Göstergebilime giriş. Alan.
• Ezizi, S. (1987). Sutuḳ Buġraḫan. Milletler Neşriyatı.
• Harbalioğlu, N. (2022). Nimşehit ve şiirleri. Türk Dil Kurumu.
• Huber, E. (2008). Dilbilime giriş. Multilingual.
• İmin, T. (2012). Lale. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• İsrail, H. (2010). Halide İsrail eserleri 1-keçmiş. Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Kadir, A. (2013). Ḫan koçisi. Şincan Halk Neşriyatı.
• Kanar, M. (2016). Büyük Farsça-Türkçe sözlük. Say.
• Karahan, L. (1999). Yükleme (accusative) ve ilgi (genitive) hâli ekleri üzerine bazı düşünceler. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Türk Dil Kurumu, Ankara, s. 605-611.
• Kula, O. B. (2012). Dil felsefesi edebiyat kuramı I. Türkiye İş Bankası.
• Kuznetsov, P. İ. (1995). Türkiye Türkçesinin morfoetimolojisine dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 43, 193-262.
• Litip, M. (2000). Ana nesihiti. Şincan Halk Neşriyatı.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe sözlük. Dağarcık.
• Niyaz, Y. (2006). Seskiniş. Milletler Neşriyati.
• Obulkasım, M. (2014). Şérin dorġa. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Ötkür, A. (1986). İz. Şincan Halk Neşriyatı.
• Ötkür, A. (1995). Oyġanġan zémin 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Sabir, Z. (2006), İzdiniş 2-ḳiran çaġlar. Şincan Halk Neşriyatı.
• Sabir, Z. (2009). İzdiniş 1. Şincan Halk Neşriyatı.
• Sadvakasov, G. S. (1989). Stroy Uygurskogo yazıka. Nauka.
• Sev, G. (2007). Tarihî Türk lehçelerinde hâl ekleri. Akçağ.
• Stache, W. (1952). Yeter sebep ilkesi (Çev.: N. Uygur). Felseve Arkivi 3(1), 81-84.
• Talip, A. (2009). Keç küzdiki şivirġan. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Tömür, H. (1993). Hazirḳi zaman Uyġur tili grammatikisi (morfologiye). Milletler Neşriyatı.
• Turdi, E. (2005). Hayat şundaḳ. Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Güncel Türkçe Sözlük. 13 Ekim 2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Vardar, B. (2001). Dilbilimin temel kavram ve ilkeleri. Multilingual.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual.
• Yakub, A. ve Geyurani, G. (1990). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti a-p. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. ve Geyurani, G. (1992). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti d-f. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. ve Geyurani, G. (1996). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti m-ü. Milletler Neşriyatı.
• Yakub, A. ve Geyurani, G. (1999). Uyġur tiliniñ izahliḳ luġiti w-y. Milletler Neşriyatı.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 355-428). Akçağ.
• Yunus, T. (1996). Melike Amannisa Ḫanim. Şincan Halk Neşriyatı.