Rethinking Poetry Commentary with Bergamalı Kadri’s Syntactical Approach

Yıl 2024, , 17 - 42, 25.12.2024

Ahmet Zahid Demirciler

https://doi.org/10.32925/tday.2024.118

Öz

The analysis method of poetry in old Turkish literature studies is a controversial issue. Despite the existence of works written on prose knowledge, poetry knowledge and literary arts from the pre-modern period, there were no systematic examples in which the theoretical knowledge in these books was applied. The only exception may be the commentary by Bergamalı Kadri in his Müyessiretüʾl-ʿUlūm. This commentary applies the method used in Quran and Arabic literature to analyze a Turkish poem. The modern commentary method includes various components of this method. However, sentence analysis, which is a part of Bergamalı’s method, is not commonly practiced in modern studies. This article explains and discusses Bergamalı’s sentence analysis using modern grammatical approaches and terms. The sentence analysis of the poem is reanalyzed and visualized with the dependency tree. The aim is to provide an academic basis for intralingual translation and to carry balagha studies beyond finding figures of speech. The emergence of some subtleties of meaning in sentence analysis, which are lost in intralingual translation, and Bergamalı’s basing some aspects of the poem’s interpretation on sentence analysis are important findings of the article. These findings confirm the importance of sentence analysis and its potential to address the methodological gaps in the field of old Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Poetry commentary, sentence analysis, intralingual translation, Turkish nahw, dependency tree

Şiir Şerhini Bergamalı Kadri’nin Cümle Tahlili Yaklaşımıyla Yeniden Düşünmek

Öz

Eski Türk edebiyatı çalışmalarında şiir inceleme yöntemi tartışılagelen bir meseledir. Eski edebiyatın canlılığını sürdürdüğü yıllarda nesir bilgisi, şiir bilgisi ve edebî sanatları ele alan eserler telif edilmişse de bu kitaplardaki teorik bilgilerin uygulandığı sistematik örnekler ortaya konmamıştır. Bunun belki tek istisnası Bergamalı Kadri’nin Müyessiretü’l-Ulûm adlı kitabının sonunda Hayalî Bey’in gazeline yaptığı şerhtir. Müellif bu şerhte Arapça literatürde Kur’an-ı Kerim ve Arap şiirini incelemede kullanılan yöntemi Türkçe bir şiir üzerinde uygulamıştır. Bu yöntemin kelimelerin anlamını, metindeki edebî sanatları tespit ve dil içi çeviri kısımları günümüz şerh metodunun da bir parçasıdır. Bununla beraber Bergamalı’nın kullandığı yöntemin bir parçası olan cümle tahlili eski Türk edebiyatı çalışmalarında görülen bir uygulama değildir. Bu makalede Bergamalı’nın yaptığı cümle tahlili günümüz gramer yaklaşımı ve terimlerinden yararlanılarak açıklanıp tartışılmış; şiirin cümle tahlili tekrar yapılmıştır. Modern bağlılık grameri teorisinde kullanılan bağlılık ağacıyla, ortaya konan tahlil görselleştirilmiştir. Şiir incelemelerinde cümle tahlili yapmanın dil içi çeviriye bilimsel bir dayanak sunacağı ve belagat çalışmalarını edebî sanat bulmadan öteye taşıyacağı düşünülmektedir. Dil içi çeviride kaybolan bazı anlam inceliklerinin cümle tahlilinde ortaya çıkması ve şiir yorumunun Bergamalı tarafından cümle tahlili üzerine bina edildiğinin görülmesi makalenin önemli bulgularıdır. Bu bulgularla önemi teyit edilen cümle tahlilinin eski Türk edebiyatı sahasında eksikliği hissedilen yöntem meselesinin çözümüne katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şiir şerhi, cümle tahlili, dil içi çeviri, Türk nahvi, bağlılık ağacı

Etik Beyan

Etik Komite Onayı: Araştırmada etik kurul iznine gerek yoktur. Mali Destek: Araştırma için herhangi bir mali destek alınmadı. Çıkar Çatışması: Yazar, çıkar çatışması olmadığını beyan eder.

Kaynakça

• Andrews, W. G. (2012). Konuşma tarzı: Şiirsel sözdizim (T. Güney, Çev.). Şiirin sesi toplumun şarkısı içinde (7. bs, s. 33-51). İletişim.
• Atalay, B. (1946). Bergamalı Kadri: Müyessiret-ül-ulûm (Tıpkıbasım, çevriyazılı metin ve dizin). Türk Dil Kurumu.
• Bergamalı Kadri. (1568). Müyessiretüʾl-ʿulūm (Ms. Or. Oct. 2056). Berlin Devlet Kütüphanesi, Berlin, Almanya.
• Bergamalı Kadri. (1946). Müyessiret-ül-ulûm (Tıpkıbasım, çevriyazılı metin ve dizin) (B. Atalay, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Bergamalı Kadri. (2002). Müyessiretü’l-ulûm: Giriş-metin-sözlük-terimler dizini-tıpkıbasım (E. Karabacak, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, M. K. (1980). Edebiyat bilgi ve teorileri 1: Belagat. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Bursalı Mehmed Tahir. (1330). Müyessiretüʾl-ʿulūm. Bilgi Mecmuası, 1(6), 658-660.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri (Osmanlı lehçesi) (A. U. Elöve, Çev.). Maarif Vekaleti.
• Dilçin, C. (2011). Divan şiirini günümüzün Türkçesine aktarma ve dil içi çeviri. Divan şiiri ve şairleri üzerine incelemeler içinde (1. bs, s. 225-247). Kabalcı.
• Doğan Averbek, G. (2021). The manuscripts Oskar Rescher sold to the Berlin State Library between 1913-1936. İslam Tetkikleri Dergisi, 11(2), 477-568.
• el-Dahdah, A. (1988). Muʿcemu muṣṭalaḥātiʾl-iʿrāb veʾl-bināʾ fī ḳavāʿidiʾl-ʿārabiyyetiʾl-ʿālemiyye (ʿArabī-İnglīzī) (İnglīzī-ʿArabī). Maktabat Lubnan.
• el-Lebdî, M. S. N. (1985). Muʿcemüʾl-muṣṭalaḥātiʾn-naḥviyye veʾṣ-ṣarfiyye. Muassasah al-Risalah & Dar al-Furqan.
• Eryiğit, G., Adalı, E. ve Oflazer, K. (2006). Türkçe cümlelerin kural tabanlı bağlılık analizi. 15. Türk Yapay Zekâ ve Yapay Sinir Ağları Sempozyumu içinde (s. 17-24). Muğla.
• Götz, M. (Ed.). (1979). Türkische Handschriften (C 4). Steiner.
• Holbrook, V. R. (1998). Aşkın okunmaz kıyıları: Türk modernitesi ve mistik romans (E. Köroğlu ve E. Kılıç, Çev.). İletişim.
• Kaçar, M. (2018). Hayâlî Bey’in Müyessiretü’l-ulûm’da şerh edilen gazeli. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 4(Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan, Özel Sayısı), 172-186.
• Kaçar, M. (2019). Müyessiretü’l-ulûm’un kayıp nüshaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 66(2), 247-264.
• Karabacak, E. (1997). Bergamalı Kadri’nin Müyessiretü’l-ulûm’u ile Ahmed Cevdet Paşa’nın dil bilgisi kitaplarındaki terimler üzerine bir inceleme I. Türklük Araştırmaları Dergisi, 8, 253-283.
• Kâzım Nâmi [Duru]. (1328). Türkce ṣarfıñ mūcidi. Türk Yurdu, 24, 748-754.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi). Türk Dil Kurumu. Leeds Üniversitesi Dil Araştırmaları Grubu (t.y.). The Quranic Arabic corpus—Word by word grammar, syntax and morphology of the Holy Quran. https://corpus.quran.com/
• Mehmed Fuad [Köprülü]. (1933, Mart 27). On altıncı asırda yazılmış Türkçe Türk grameri. Cumhuriyet, 5.
• Mehmed Zihni. (1328). El-ḳavluʾl-ceyyid fi̇̄ şerḥi ebyātiʾt-telḫi̇̄ṣ ve-şerḥayhi ve-ḥāşiyetiʾs-Seyyid. Matbaa-i Âmire.
• Mehmed Zihni. (2000). el-Muḳteḍab: Naḥv ḳısmı. El-Muntehab ve’l-muktedab fî kavâidi’s-sarf ve’n-nahv içinde. Marifet.
• Özyıldırım, A. E. (2002). Nedim’in meşhur beytine Vakanüvis Esad Efendi’nin şerhi. Türkoloji Dergisi, 15(1), 139-143.
• Şahinoğlu, N. (1997). Farsça grameri: Sarf ve nahiv. Kitabevi.
• Timurtaş, F. K. (2009). Osmanlı Türkçesi grameri III: Eski yazı ve imlâ, Arapça, Farsça, eski Anadolu Türkçesi. Alfa.
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi: XV. yüzyıl (Gramer-metin-sözlük). Kapı.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Helik. Güncel Türkçe sözlük içinde. 14 Temmuz 2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Uzun, T. (1997). Arapça sarf-nahiv terimleri sözlüğü. Damla.