Oğuz Grubu Yazı Dilleri ve Ağızlarında Yeterlik Kategorisi

Yıl 2024, , 89 - 112, 25.12.2024

Talip Doğan

https://doi.org/10.32925/tday.2024.121

Öz

Yeterlik, bir eylemin mümkün veya muhtemel olup olmadığının bildirildiği kategoridir. Tarihî ve çağdaş Türk dili alanında yeterlik kategorisinin işaretleyicileri, lehçeleşme seyri ve dil ilişkileri gibi birtakım faktörlere bağlı olarak çeşitlenmiştir. Çağdaş Oğuz alanlarında olumlu ve olumsuz yeterlik için temelde üç tip dizilişten bahsedilebilir: -A bil- ve -AmA- (< -A uma-); -A bil- ve -A bilme- ~ -AmmA- (~ vd.); -p ~ -A bil- ve -p ~ -A bilme-. -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri, Türkiye Türkçesinin yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızlarında, Kıbrıs Türk ağızlarında; Balkan (Rumeli) Türk ağızlarında; Suriye Türk ağızlarında; Gagavuz Türkçesinin yazı dili ile ağızlarında kullanılmaktadır. -A bil- ve -A bilme- ~ -AmmA- (~ vd.) dizilişleri, Azerbaycan Türkçesi yazı dili ve ağızlarında; Irak Türk ağızlarında; Türkiye’deki Doğu Grubu ağızlarında; Sungur Türkçesinde; Kaşkay Türkçesinde ve Horasan Türkçesinde yerleşmiştir. -p ~ -A bil- ve -p ~ -A bilme- dizilişleri ise Türkmen Türkçesi ve Harezm Oğuz alanlarında hâkimdir. Diğer taraftan resmî ve baskın dillerle bir arada kullanılan Oğuz alanlarında kopyalanmış sistemler de yaygınlaşmıştır. Örnek olarak İran sahasında Güney Azerbaycan, Sungur, Kaşkay ve Horasan ağızlarında Farsçadaki yeterlik sisteminden kopyalanmış olan başar- ~ başarma- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişi yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Oğuz grubu yazı dilleri, Oğuz ağızları, yeterlik, dil ilişkileri

Potential Category ın Oghuz Group Written Languages and Dialects

Öz

Potential is the category that states whether an action is possible or probable. In the historical and contemporary Turkic language field, the markers of the potential category have undergone different developments depending on a number of factors such as the course of dialectization and language relations. In contemporary Oghuz areas, three basic types of sequences can be mentioned for positive and negative potential: -A bil- and -AmA- (< -A uma-); -A bil- and -A bilme- ~ -AmmA- (~ et al.); -p ~ -A bil- and -p ~ -A bilme-. The sequences of -A bil- and -AmA- (< -A uma-) are used in the written language of Turkish and the Western and Northeastern group dialects, in Cypriot dialects; in Balkan (Rumelia) Turkic dialects; in Syrian Turkic dialects; and in the written language of Gagauz Turkic and its dialects. The sequences of -A bil- and -A bilme- ~ -AmmA- (~ et al.) are used in the written language and dialects of Azerbaijan Turkic; in Iraqi Turk dialects; It is established in the Eastern Group dialects of Türkiye; Sungur Turkic, Qashqai Turkic and Khorasan Turkic. -p ~ -A bil- and -p ~ -A bilme- sequences are dominant in Turkmen Turkic and Khwarezm Oghuz areas. Copied systems have also become widespread in Oghuz areas used together with official and dominant languages. In the South Azerbaijan, Sungur, Qashqai and Khorasan dialects, there is the sequence başar- ~ başarma- + modal suffix + main verb + request ~ imperative suffix, copied from the Persian potential system.

Anahtar Kelimeler

Turkic, Oghuz group written languages, Oghuz dialects, potential, language relations

Kaynakça

• Aghatabi, Sh. (2022). İran sahası Türkmen Yomut ağzı (Tez No. 766937) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ahmed, O. (2014). Makedonya Türk ağızlarında şimdiki ve geniş zamanın bugünkü morfolojik durumu. İdil, 3(14), 1-11.
• Akar, A. (2013). Muğla ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit.
• Arslan Erol, H. (2020). Suriye Türkmen Türkçesi ağızlarının tespiti. TÜBİTAK.
• Atıcı, A. (2015). Sungur Türkçesi: Ses ve şekil bilgisi. Eğitim.
• Atıcı, A. (2018a). Lalecin Türkçesi (Giriş-inceleme-metinler). Paradigma Akademi.
• Atıcı, A. (2018b). İran Türk değişkelerinde başar- fiilinin yeterlilik fiili olarak kullanımı üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı 4, 75-85.
• Ayverdi, S. (1989). Köprülüce’deki köşk. Kubbealtı.
• Bicbabaei, B. (2012). Malekan (Melek kendi) ili ağzı (Tez No. 330311) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bussmann, H. (1998). Routledge dictionary of language and linguistics. Routledge.
• Cengiz, M. (2023). Özbek Türkçesinin Hive Oğuz ağzı (Tez No. 828251) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Çam, A. (2023). Şahseven Türkçesi. Türk Dil Kurumu.
• Çelebi, N. (2010). Kıbrıs Türk ağızlarında dil ilişkisi izleri (Tez No. 264978) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Çiloğlu, M. (2008). Anadolu ve Rumeli ağızlarında tasvirî fiiller. (Tez No. 241133) [Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Demir, N. (2006). Trabzon ili ve yöresi ağızları. Gazi Kitabevi.
• Dinçaslan, M. F. (2023). Gagavuz Türkçesi ağızları (Tez No. 774167) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Doğan, T. (2016). Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi üzerine bir inceleme. Akçağ.
• Doğan, T. (2020a). Urmiye ağzı. Türk Dil Kurumu.
• Doğan, T. (2020b). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme. Evezullah Seferi Keşkollu, Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-inceleme-metin-aktarma-dizin. NEÜ.
• Doğan, T. (2022). Güney Azerbaycan Türkçesinde bir edilgenlik işaretleyicisi: -mAK ol-. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi / International Journal of Turkic Dialects (TÜRKLAD), 6(1), 19-27.
• Doğan, T. (2023). Orta İran (Merkezi ve Kum eyaletleri) Türklerinden halk bilimi metinleri (Giriş-inceleme-El Bilimi dergisi metinleri-aktarma-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). Akçağ.
• Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (O. F. Serkaya, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Efendioğlu, S. (2009). Ağrı ili ağızları. Turkish studies, 4(3), 808-840.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (1983). Kars ili ağızları. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-2: İndeks-gramer. Türk Dil Kurumu.
• Ersoy, F. (2016). Çuvaş Türkçesinde yeterlilik kategorisi. Dil Araştırmaları, 18, 85-102.
• Gemalmaz, E. (1978). Erzurum ili ağızları 1. Türk Dil Kurumu.
• Gökçur, E. (2006). Van ve merkez köyleri ağızları (Tez No. 314271) [Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Gökdağ, B. A. (2006). Salmas ağzı: Güney Azerbaycan Türkçesi üzerine bir inceleme. Karam.
• Gökdağ, B. A. (2008). Güney Azerbaycan ağızlarında yeterliğin olumsuz biçimleri. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 24-27 Haziran.
• Gökdağ, B. A. (2016). İran’daki Türk dillerinde yeterlilik fiilinin kullanımı. XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25 Eylül-28 Eylül 2016, Budapeşte/Macaristan), 201-207.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish, a comprehensive grammar. Routledge.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu.
• Günay, T. (2003). Rize ili ağızları: İnceleme-metinler-sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Türk Dil Kurumu.
• Güneş, B. (2015). Çıldır Karapapak / Terekeme ağzı. Serander.
• Güneş, N. (2016). Güneydoğu Bulgaristan Burgaz ili Türk ağızları (Tez No. 445839) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde fiil (Tez No. 367788) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Işınsu, E. (1996). Çiçekler büyür. Ötüken Neşriyat.
• Jable, E. (2010). Kosova Türk ağızları inceleme: Metin-sözlük (Tez No. 265881) [Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (231-290). Akçağ.
• Kara, F. (2011). Bil- tasvir fiilinin işlevleri. Turkish Studies, 6(1), 1421-1438.
• Karaçorlu Sehend, B. (2022). Dedem Qorqud’un dilinden sazımın sözü I (D. Yıldırım, Haz.). Türk Dil Kurumu.
• Karini, J. (2009). Erdebil ili ağızları (Tez No. 235440) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azerbaycan dili: Morfologiya. Elm ve Tehsil.
• Kemal, O. (1962). Eskici ve oğulları. Ak.
• Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik incelemeleri ve Türkçe. Dinozor.
• Kıral, F. (2001). Das gesprochene Aserbaidschanisch von Iran: Eine Studie zu den syntaktischen Einflüssen des Persischen. Harrassowitz Verlag.
• Kilit, A. (2015). Aralık ilçesi ağzı (Iğdır ili) (İnceleme, metinler ve söz varlığı). [Yüksek lisans tezi, Doğu Akdeniz Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Korkmaz, Z. (1959). Türkiye Türkçesinde “iktidar” ve “imkân” gösteren yardımcı fiiller ve gelişmeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 7, 107-124.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu.
• Küçük, S. (1994). Bâkî dîvânı. Türk Dil Kurumu.
• Mehmet, G. (2007) Yeterlilik kategorisi ve Salar Türkçesindeki görünümü. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(3), 80-90.
• Mirzezade, H. (1962). Azerbaycan dilinin tarihi morfologiyası. Elm.
• Mirzezade, H. (1990). Azerbaycan dilinin tarihi grammatikası. Elm.
• Muhammed, R. (2021). Memluk Türkçesinde ekler ve işlevleri. Türk Dil Kurumu.
• Nur Doğan, M. (2000). Fuzulî: Leylâ ve Mecnun. YKY.
• Özden, K. (2014). Şah İsmail metni esasında Horasan Türkçesinin Kuçan ağzı (Giriş-metin-çeviri-sözlük) (Tez No. 358860) [Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, R. (2016). Özbek Türkçesi el kitabı. Palet.
• Rezaei, M. (2015). İran-Zencan bölgesi, Kaydar ve yöresi ağızları (Tez No. 405686) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Rezaeiamaleh, M. (2023). Kaşkayı Türkçesi ağızları (Giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 794259) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Salimehmed, N. (2006). Bulgaristan Kırcaali ili ve çevresi Türk ağzı (Tez No. 206708) [Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Shukur, K. (2019). Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesiyle karşılaştırmalı olarak Irak Türkmen Türkçesi (Ses bilgisi, fiil, metin, sözlük) (Tez No. 594717) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Şimşek, A. (2020). İskeçe ili ağızları. Türk Dil Kurumu.
• Şireliyev, M. Ş. (2008). Azerbaycan dialektologiyasının esasları. Elm.
• Tahir, K. (1967). Devlet ana. Bilgi.
• Tarlan, A. N. (1992). Fuzûlî Divanı. Akçağ.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Akçağ.
• Tulum, M. (2011). Osmanlı Türkçesine giriş. Anadolu Üniversitesi.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Güncel Türkçe sözlük.
• Yaghoobi, V. (2011). Bir Kaşkay Türk şiiri antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î (Tez No. 302211) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yapıcı, A. H. (2022). Aydın ve yöresi ağızları (İnceleme-metin-sözlük). Grafiker.
• Yıldırım, F. (2019). Suriye Bayırbucak Türkmen ağzı: Giriş-inceleme-metinler-dizin. Karahan.
• Yıldırım, Z. (2008). Gümbed ağzından derlemeler (Giriş-gramer-metinler-sözlük). (Tez No. 221013) [Yüksek lisans tezi, Muğla Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yıldız, M. (2016). Yeni Uygur Türkçesinde “al-” Fiilinin Yardımcı Fiil Olarak Kullanımı ve Fonksiyonları. SUTAD, 39, 199-211.