Chuvash Verb kur- ‘to See’: An Analysis Based on Modality and Aksionsart

Yıl 2024, , 113 - 146, 25.12.2024

Sinan Güzel

https://doi.org/10.32925/tday.2024.122

Öz

The Chuvash verb kur- ‘to see’, is observed in some functional words and analytical structures in Chuvash by taking some converbs and tense and mood suffixes into its structure and being subjected to grammaticalization. For instance, kuran which forms a structure with the verb kur- and the Chuvash simple present tense suffix, kurĭsĭn which forms a structure with voluntatif suffix, kura which forms a structure with [-a] converb; kurĭnat’ which forms a structure with the verb kurĭn- ‘to appear’ that is reflexive stem of the verb kur- and simple present tense suffix, kurni̇̆ which forms a structure with future tense suffix, grasp attention as the functional words allowing a certain number of modality interpretations. Apart from these, the verb kur- also creates a post-verb, which becomes actional specification, in the form of {-sA kur-} in Chuvash by combining with {-sA} converb. Finally, it becomes the source of modal analytic structures in the forms of {-nĬ} kurĭnat’ and {-ni} kurĭnat’. Kuran, kurĭsĭn, kurĭnat’, kurni̇̆, kura functional words and {-nĬ} kurĭnat’ and {-ni} kurĭnat’ structures allow for modality interpretations that can be explained with the epistemic modality. The analytic structure that is in the form of {-sA kur-} marks attemptive actionality, egotive actional specification in which the action is performed for the subject, and the action which is performed for a short period of time. In this article, it is aimed to elaborate on the aforementioned modality and actional contents of the verb kur- and its grammatical features.

Anahtar Kelimeler

The Chuvash verb kur- ‘to see’, aktionsart, modality, grammaticalization, {-sA kur-} post-verb

Çuvaşça kur- ‘Görmek’ Fiili: Kiplik ve Kılınış Temelinde Bir İnceleme

Öz

Çuvaşça kur- ‘görmek’ fiili, Çuvaşçada bazı zarf-fiiller ile zaman ve kip eklerini bünyesine alıp dil bilgiselleşerek birtakım işlevsel sözler ve analitik yapılarda izlenir. Örneğin kur- fiilinin Çuvaşçanın şimdiki-geniş zaman biçim birimi ile kalıplaştığı kuran ‘anlaşılan, görünüşe göre’ [< kur-at-ĭn ‘hh. görüyorsun’], bırakım kipi biçim birimi ile kalıplaştığı kurĭsĭn ‘bakarsın, aslında’ [< kur-ĭsĭn ‘hh. görse bari’], [-a] zarf-fiiliyle kalıplaştığı kura ‘göre, için’; kur- fiilinin dönüşlü gövdesi olan kurĭn- ‘görünmek’ fiilinin şimdiki-geniş zaman biçim birimi ile kalıplaştığı kurĭnat’ ‘anlaşılan, galiba’ [< kur-ĭn-at’ ‘hh. görünüyor’], gelecek zaman biçim birimi ile kalıplaştığı kurni̇̆ “galiba, anlaşılan” [< kur-ĭn-i̇̆ ‘hh. görünecek] birtakım kiplik yorumlamalara izin veren işlevsel sözler olarak dikkat çekerler. Bunların dışında kur- fiili, {-sA} zarf-fiiliyle birleşerek Çuvaşçada {-sA kur-} biçiminde, kılınış bildiriminde bulunan bir art-fiil de oluşturur. Son olarak {-nĬ} kurĭnat’ ve {-ni} kurĭnat’ biçiminde kiplik analitik yapılara da kaynaklık eder. Kur- fiilinin kaynaklık ettiği işlevsel sözlerden kuran, kurĭsĭn, kurĭnat’, kurni̇̆, kura ile {-nĬ} kurĭnat’ ve {-ni} kurĭnat’ yapıları bilgi kipliği ile açıklanabilecek kiplik yorumlamalara izin vermektedir. {-sA kur-} biçimindeki analitik kurulum ise deneme kılınışını, eylemin özne için yapıldığı benlikçi (egotive) kılınış bildirimini ve kısa süreli yapılan eylemi işaretleyebilir. Bu yazıda kur- fiilinin yukarıda ifade edilen kiplik ve kılınışsal içeriklerinin detaylandırılıp dil bilgisel özelliklerinin bütünlüklü biçimde değerlendirilerek ortaya koyulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çuvaşça kur- ‘görmek’ fiili, kılınış, kiplik, dil bilgiselleşme, {-sA kur} art-fiili

Kaynakça

• Аfаnаs’yev, А. А. (1985). Yumаnlĭh ulĭ tĭkmаrĕ. ÇKİ.
• Aikhenvald, Y. A. (2003). Evidentiality in typological perspective. Y. A. Aikhenvald  R. M. Dixon (Ed.), Studies in evidentiality içinde (s. 1-33). John Benjamins.
• Andreyev, İ. A. (2005). Hal’hi Çĭvaş çĕlhi-sintaksis. ÇKİ.
• Arıkan, İ. (2011). Çuvaş Türkçesinde dilbilgiselleşen bir fiil: tăr-. MTAD, 8(2), 36-62.
• Aslan Demir, S. (2013). Türkmencede kılınış işlemcisi olarak art-fiiller. Türkbilig, 26, 67-90.
• Aşmarin, N. İ. (1898). Materialı dlya issledovaniya Çuvaşskago yazıka. Tipo-litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Aşmarin, N. İ. (1923). Opıt issledovaniya Çuvaşskogo sintaksisa II. Tipografiya poligrafsetsii S. N. H.
• Aşmarin, N. İ. (1994-2000). Slovar Çuvaşskogo yazıka / Çĭvaş sĭmahĕsen kĕneki. Russika . Aygümüş, Ş. (2023). Kazak Türkçesinde art fiillerin dilbilgiselleşmesi (Tez No. 848064) [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış kategorisi ve Altaycada kılınış belirleyicisi olarak art fiiller. Türk Dil Kurumu.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Bıldırcın, Y. U. (2002). Syntactic and semantic analysis of modal adverbs in Turkish (Tez No. 122245) [Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bybee, J. (1985). Morphology: A study of the relation between meaning and form. John Benjamins Publishing.
• Bybee, J., Perkins, R. & Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammer: Tense, aspect and modality in the languages of the world. University of Chiago Press.
• Csató, Éva Á., Johanson, L., & Karakoç, B. (2019). Introduction. É. Á. Csató, L. Johanson & B. Karakoç (Ed.), Ambiguous verb sequences in transeurasian languages and beyond (Turcologica 120) içinde (s. 1-11). Harrassowitz.
• Çĭvaş çĕlhi korpusĕ. (t.y.) https://en.corpus.chv.su/
• Demir N. (2020). Çift fiilli yapılarda anlam belirsizliği ve anlam belirsizliğinden kaçınma. Turkic Linguistics and Philology, 2(1), 17-32.
• Demir, N. (2012). Türkçede evidensiyel. Bilig, 62, 97-118.
• Demirel, M. V. (2021). Dilde zaman, görünüş ve kip/kiplik. Pegem Akademi.
• Dilaçar, A. (1974). Gramer: Tanımı, adı, kapsamı, türleri, yöntemi, eğitimdeki yeri ve tarihçesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 19(83), 83-145.
• Dоlgоv, V. (1962). Pоezi pulsаn. Тĭvаn Аtĭl, 3, 92-98.
• Durmuş, O. (2014). 18. yüzyıl Çuvaşçasının söz varlığı. Paradigma Akademi.
• Efendioğlu, S. (2006). Cümle menşeli edatlar. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 31, 193-207.
• Eker, S. (2006). Türk dili tarihinde bir linguistik temas bölgesi olarak Diyarbakır. B. Yediyıldız ve K. Tomenendal (Ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır içinde (s. 91-110). T.C. Diyarbakır Valiliği.
• Ersoy, F. (2010). Çuvaş Türkçesi grameri. Gazi Kitabevi.
• Fedotov, M. P. (1963). Sredstva vırajeniya modal’nosti v Çuvaşskom yazıke. Çuvaşknigoizdat.
• Givon, T. (2001). Syntax an introduction. Volume I. John Benjamin Publishing Company.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme teorisi ve Türkçe fiil birleşmeleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gökçe, F. (2014). Altay dillerinde ortak bir gramatikal morfem {zarf-fiil eki/mastar eki + gör-} üzerine. Türkbilig, 27, 1-12.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- “görmek”: çok anlamlılık, metafor ve gramerleşme. Türkbilig, 29, 59-76.
• Gulya, J. (1995). Vocabularium Sibiricum (1747): der etymologisch-vergleichende Anteil. Opuscula Fenno-Ugrica Gottingensia VII. Peter Lang.
• Güzel, S. (2021). Yar- preverb as an actional specifier in chuvash. I. Zimonyi (Ed.), Altaic and Chagatay Lectures - Studies in Honour of Eva Kincses-Nagy içinde (s. 201-214). University of Szeged.
• Güzel, S. (2023). Tatarcada {-p al-} art-fiili: kılınış ve kiplik temelinde bir inceleme. Ü. Ç. Şavk, J. Garibova, D. Ergönenç, G. Y. Peler, M. Durmuş, E. Bozok ve S. Koca (Ed.), Süer Eker Armağan Kitabı içinde (s. 615-634) Grafiker.
• Heine, B. & Kuteva, T. (2004). World lexicon of grammaticalization. Cambridge.
• Heine, B. & Kuteva, T. (2005). Language contact and grammatical change. Cambridge.
• Hirik, S. (2021). Türkiye Türkçesinde bilgi kiplikleri. Pegem Akademi.
• Hopper, P. J. & Closs Traugott, E. (2003). Grammaticalization. Cambridge University Press.
• Johanson, L. (1995). On Turkic converb clauses. M. Haspelmath & E. König (Ed.), Converbs in cross-linguistic perspective: Structure and meaning of adverbial verb forms – adverbial participles, gerunds. Empirical approaches to language typology, 13 içinde (s. 313-347). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2000). Turkic indirectives. L. Johanson & B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic Iranian and neighbouring languages içinde (s. 61-87). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. A. Y. Aikhenvald (Ed.), Studies in evidentiality içinde (s. 273-290). John Benjamins.
• Johanson, L. (2004). On Turkic transformativizers and nontransformativizers. Turkic Languages, 8, 180-190.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (N. Demir, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Johanson, L. (2018). Turkic indirectivity. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The oxford handbook of evidentiality içinde (s. 511-525). Oxford University Press.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge University Press.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam (Anlam bilimi ve iletişim). Kesit.
• Kаryaginа, М. (2011). Iltĭn pаnulmi: Kаlаvsem. ÇKİ.
• Kerimoğlu, C. (2010). On the epistemic modality markers in Turkey Turkish. Turkish Studies, 5(4), 434-478.
• Kerimoğlu, C. (2021). Kiplik ve kip. Pegem Akademi.
• Krueger, J. R. (1961). Chuvash manual: Introduction, grammar, reader and vocabulary. Indiana University Publications.
• Lebedev, E. (2016). Aktsionsartovıye znaçeniya slojnoverbalnıh analitiçeskih form v Çuvaşskom yazıke. ÇGİGN.
• Levitskaya, L. S. (1978). İstoriçeskaya morfologiya Çuvaşskogo yazıka. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. Kebikeç.
• Lyons, J. (1977). Semantics I-II. Cambridge University Press.
• Mikulayi, İ. (1953). Tĭvatĭ Kun. Ministerstva kul’turı Çuvaşskoy ASSR.
• Мişşi, Yu. (2014). Çĕntĕrlĕ keper. Tĭvan Atĭl, 3, 45-52.
• Narrog, H. (2009). Modality in Japanese. John Benjamins.
• Nasilov, D. M. (1989). Problemı Tyurkskoy aspektologii-aktsional’nost'. Nauka.
• Nuyts, J. (2001). Subjenctivity as an evidential dimension in epistemic modal expressions. Journal of Pragmatics, 33, 383-400.
• Nuyts, J. (2006). Modality: Overview and linguistic issues. W. Frawley (Ed.), The expression of modality içinde (s. 1-26). Mouton de Gruyter.
• Palmer, F. R. (1986). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and modality (Second Edition). Cambridge University Press.
• Pavlov, İ. P. (1956). Poslelog i slujebnoe imya. Materialı po grammatike sovremennogo Çuvaşskogo yazıka I (Morfologiya) içinde (s. 296-323). ÇGİ.
• Pavlov, İ. P. (1965). Hal’hi Çĭvaş literaturĭ çĕlhi – morfologi. ÇAKİ.
• Plotnikov, A. (2013). Çĭvаşlĭh: Etnоkul’turа pаrkĕ çirkü pupne kilĕşmen. Çĭvaş halĭh sayçĕ. https://chuvash.org/news/4479.html, erişim tarihi: 20.08.2024.
• Puşkin, A. (1949). Dubrovskiy (N. Vaśanka, Çev.). ÇAGİ.
• Rubin, V. L. (2010). Epistemic modality: From uncertainty to certainty in the context of information seeking as interactions with texts. Information Processing and Management, 46, 533-540.
• Sаvel’yev, А. S. (1992). Şĭnkĭrаvlĭ pĕkĕ: pоveśsem. ÇKİ.
• Schönig, C. (1984). Hilfsverben im tatarischen: untersuchungen zur funktionsweise einiger hilfsverbverbindungen. Akademie der Wissenschaften und der Literatur Mainz, Veröffentlichungen der Orientalischen Kommission 35. Franz Steiner.
• Seniel, M. (1976). Śutĭ şıv hĕrrinçe. ÇAGİ.
• Skvortsov, M. İ. (1985). Çĭvaşla-vırĭsla slovar’/Çuvaşsko-russkiy slovar’. Russkiy Yazık.
• Şоlоhоv, М. (1974). Lĭpkĭ Dоn: rоmаn (А. Маlоv, Çev.). ÇKİ.
• Sоrоkin, Н. М. (2019). Тĭlĭh аrĭm minterĕ. Sаvnisen rоmаnĕ. Śĕnĕ Vĭhĭt.
• Şundik, Н. Е. (1960). İnśetri śurśĕrte: pоvest’. ÇAGİ.
• Тimоfeyevа, Ye. (2022). İncener śĕnĕ smetĭsem, prоyektsem hаtĕrlet. Purnĭś śulĕpe. http://alikovopress.ru/inzhener-cene-smetasem,-proektsem-haterlet.html, erişim tarihi: 05.08.2024.
• Тurhаn, K. S. (1994). Sĕve Аtĭlа yuhsа kĕret: İstоri rоmаnĕ. ÇKİ.
• Willett, T. (1988). A cross‑linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language, 12, 51-97.
• Yegorov, V. G. (1964). Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaşskogo yazıka. ÇKİ.
• Yeltоv, V. (2013). Sikçevlĕ kun-śul. Povest. 06.08.2024 tarihinde https://chuvash.org/lib/haylav/7403.html adresinden edinilmiştir.
• Yenĕş, V. G. (2009). Çi pĕçĕk pаtşаlĭh: Pоveśsempe kаlаvsem. ÇKİ.
• Yılmaz, E. (2002). Çuvaşça çok zamanlı morfoloji. Grafiker.