MOĞOL DÖNEMİNDE ÇEVİRİ VE UYGUR MÜTERCİMLER

Yıl 2019, , 7 - 21, 01.12.2019

Mağfiret Kemal Yunusoğlu

https://doi.org/10.32925/tday.2019.28

Öz

Moğol devleti, Çin tarihinde pek çok farklı ulusu tek devlet çatısı altında toplayan, bugünkü Çin sınırlarının şekillenmesine ön ayak olan büyük bir devlettir. Bozkırda ortaya çıkıp yüzlerce yıllık yerleşik kültüre sahip ülkelere hükmetmek kolay değildi. Bu yüzden devletin kuruluşundan itibaren etkili devlet politikası oluşturulmuş, devlet yönetiminde ve toplumun kültürel açıdan güçlenmesinde birtakım tedbirler uygulanmıştır. Bu süreç içerisinde Uygurlar her alanda çok çalışmış, büyük hizmetler
göstermiştir. Yapılan katkılar Moğollar için bir yazı icat etmeyle başlayıp Moğol devletinin üst tabaka zümresine okuma-yazma öğretme, devlet yönetiminde bilgi kaynağını oluşturma, devletin gelişmesinde gerekli olan eserleri tercüme etme ve en önemlisi kalıcı kültürel miras üretmeye kadar gitmiştir. Bu yazıda, Moğol
dönemindeki çeviri kurumları ve faaliyetleri ile Uygurca, Çince, Tibetçe, Sanskritçe ve diğer dillerden Moğolcaya eserler çeviren Uygur mütercimler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Moğol dönemi, tercüme, çeviri, Uygur, mütercim

TRANSLATION AND UYGHUR INTERPRETERS IN MONGOL DYNASTY

Öz

The Mongol Dynasty is an empire that has shaped the borders of today’s China and also united many different nations living within in the area. It was not an easy task for a nation originating from the steppes to rule these nations with a built-in culture that has been cultivating for hundreds of years. That is why Mongolians established an effective state policy from the start and a number of measures have been implemented in the administration of the state and the cultural strengthening of the society. Uighurs within the ranks of the Mongolian Government have worked hard during this process, starting with inventing a writing language for them. Uighurs taught reading and writing to high rank government officials, created the source of knowledge in state administrations, translated the works and documents necessary for the dynasty and, most importantly, produced the groundwork to make the cultural heritage of Mongolians permanent.

This work will focus on translation activities during the Mongolian period and Uighur translators and their certain works including translating from Uighur, Tibetan, Sanskrit, Chinese and more, texts to Mongolian.

Anahtar Kelimeler

Mongol Dynasty, Mongol Empire, translation, interpreting, Uyghur interpreters

Kaynakça

• Atwood, Ch.P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File.Barutcu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Türkler Ansiklopedisi, 3, 485-501. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.Baytur, E. ve H. Sıddık (1991). Xinjiangdiki milletlerning tarihi. Pekin: Milletler Neşriyatı.d’Ohsson, A.C. (2008). Moğol tarihi. (çev.: Bahadır Apaydın), İstanbul: Nesnel Yayınları.Elverskog, J., (1997). Uygur Buddhist literature. Silk Road Studies I, Brepols: Turnhout.Ersoy, F. (2007). Moğol yazısının tarihi gelişimi ve Moğolların kullandıkları alfabeler. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 22 (Güz), 393-403.Geng Sh. (1994). Dun-huang Tujue Hui-hu wen-shu dao- lun. (Dunhuang’daki Türkçe, Uygurca metinler üzerine), Introduction to Dunhuang Studies Nr. 12,91-148. Taibei: Xinwenfeng Publishing Company.Kasai, Y. (2008). Die uigurischen buddhistischen Kolophone. Brepols: Turnhout.Kolektif (1989). Ci-Hai. Shanghai: Shanghai Cishu Chubanshe.Kovalevskiy, O. M. (1837). Buddiiskaya kosmologiya. Kazan.Ma Z. (1984). Zhongguo Fanyi Jianshi (Çin’in kısa tercüme tarihi). Beijing:Zhongguo Duiwai Fanyi Chubanshe.Matsui, D. (2016). Uigur Buddhist and Christian networks of the Mongol period.(çev. BAI Yudong), In: Xu Zhongwen ve Rong Xinjiang (ed.), Marco Polo,Yangzhou and Silk Road. 283–293. Beijing: Bejing Daxue Chubanshe 9.Ölmez, M. (1997). Kurzer Überbliek über die Buddhistisehe-Übersetzungsliteratur in Alttürkisch (Eski Türkçe Budist çeviri edebiyatına kısa bir bakış), ÇağdaşTürk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış: Nevin Önberk Armağanı, (ed. M. Ölmez). 225-256. Ankara: Simurg Yayınları.Ölmez, M. ve U. Uzunkaya. (2017). Eskı̇ Uygurcada Tı̇bet Budı̇zmı̇. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı –Belleten, 65(1), 61-89.Önen, Y. (1995). Alman dilindeki muhteva iktibasları. DTCF Dergisi, XIII, Aralık /4. 13-44.Razak, M. vd. (1996). Xi-yu Fan-yi Shi. (ed. M. Razak), Urumçi: Xinjiang Daxue Chubanshe.Röhrborn, K. (1974-1994). Uigurisches Wörterbuch. Spraehmaterial der vorislamisehen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 1-6. Wiesbaden. [UW]Sertkaya, O. F. (1997). Türkiye’de Uygur Türkçesi araştırmaları tarihine bir bakış ve eski Uygur Türkçesi üzerine Türkiye’de yapılan son çalışmalar. Türk DiliAraştırmaları Yıllığı – Belleten, 1995, 411-431.Tekin, Ş. (2008). Eski Türklerde tercüme faaliyetleri. Journal of Turkish Studies,Türklük Bilgisi Araştırmaları, 32/II, 99-111. (Harvard University Departmentof Near Eastern Languages and Civilizations Notları).Wei Q. vd. (1998). Xiyü Fojiao Shi. Urumçi: Xinjiang Meishu Chubanshe.Yakup, A. vd. (1999). Uygur tilining izahliq lugeti (qisqartilmasi). Urumçi: Xinjiang Helq Neşriyatı. [UTİL]Yang F. (1998). Huihu zhi Fojiao. Urumçi: Xinjiang Renmin Chubanshe.Zhang T. (1989). Uyghur texts preserved in China and their studies. Xinjiang Shehui Kexue. I, 98-105.Zhang T. (1991). Uyghur Buddhist texts preserved abroad and their studies. Xiyu Yanjiu. I, 135-142.Zhu R. (1992). Guozijian 國子監 (maddesi). Zhongguo da Baike Quanshu (Çin Büyük Ansiklopedisi), Vol. 1., Beijing/Shanghai: Zhongguo da Baike QuanshuChubanshe.Zieme, P. (1992). Religion und Gesellschaft im Uigurischen Königreich von Qoco. Abhandlungen der Rheiniseh-Westfalisehen Akademie der Weissensehaften 88,16-45. Opladen: Westdeutseher Verlag.