İbni Mühennâ Lugati’nde Arapça ve Farsçadan Alıntı Sözcükler

Yıl 2021, , 111 - 127, 02.06.2021

Savaş Karagözlü

https://doi.org/10.32925/tday.2021.55

Öz

Birbiri ile ilişki içinde olan topluluklarda kültür, dil, edebiyat, gelenek vb. konularda alışveriş olması tabiidir. Asırlar boyunca çeşitli coğrafyalarda yaşayan Türklerin de muhtelif topluluklarla komşuluk, dinî, siyasi, ticari, sosyal vb. ilişkilerinin olduğu bilinen bir gerçektir. Türkçede yabancı sözcüklerin ve başka dillerde Türkçe sözcüklerin
yer almasının bu tür ilişkiler aracılığıyla meydana geldiği söylenebilir. Türklerin İslam dinini kabul etmeleriyle birlikte Türkçede Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin gitgide artış göstermesi bu milletlerle aynı coğrafyada yaşamalarının sonuçlarındandır. Bu çalışmada, on üçüncü asrın ikinci yarısında kaleme alınan Hilyetü’l-İnsan ve Halbetü’l-Lisân (İbni Mühennâ Lügati) adlı eserin Türkçe bölümünde yer alan Arapça ve Farsça alıntı sözcükler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Ḥilyetü’l-İnsān ve Ḥalbetü’l-Lisān, İbni Mühennâ Lügati, İbni Mühennâ, alıntı kelimler

Arabic and Persian Loanwords in Ibnı Muhanna Lugatı

Öz

The cultural, linguistic, literary and traditional exchange can be seen very normal in communitiesthat live close or in continuous contact with each other. It is a known fact that the Turks lived in various geographic areas for centuries and had neighbourhood relationships with various communities. As a result, they had religious, political, commercial, social exchanges with others. Hence, the presence of foreign words in the Turkish language and Turkish words in other languages occurred through those historical relationships. After the Turks adopted Islam and lived in the same geographic area with Arabs and Persians, the Turkish language got exposed to gradual incursion of Arabic and Persian words. In this article, we will research the Arabic and Persian loanwords in the Turkish part of the study named Hilyatu’l-Insān ve Ḥalbatu’l-Lisān (Ibni Muhanna Lugati) written in the second half of the thirteenth century.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, Hilyatu’l-Insān ve Ḥalbatu’l-Lisān, Ibni Muhanna Lugati, Ibni Muhanna, loanwords

Kaynakça

• Abdulâli, A. M. (2007). El-müşterek ve’d-Dehîl min’l-Lügati’s-Samiyye fi’l-‘arabiyye. Mecelletü’s-Sai’il, Cami‘et 7 Oktobar, Külliyetü’l-Mu‘allimin. Misrata: ‘yin 2, Cuveylebe, 72-73.
• al-Kaysi, M. M. A. (2013). Mevsu‘atü’l-lügatü’l-‘ammiyetü’l-Bağdadiyye usuluha, ebniyetiya ve mu‘cem elfâzuha. Amman.
• al-Muccemü’l-Vasît (2004). İşraf: Dr. Şevki Zayf. El-Kahire: Mektebetü’ş-Şuruku’d-Düveliyye.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex cumanicus. İstanbul: Kesit.
• Ata, A. (1997). Nāṣırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabġūzî Kıṣaṣü’l-enbiyā (peygamber kıssaları) II, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it Türk tercümesi I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Balcı, M. (2014). Türkçe Farsça ilişkileri, Türkçenin Farsça üzerindeki etkilerine dair bir inceleme. Konya: Çizgi Kitapevi.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühennâ lügati (İstanbul nüshasının türkçe bölüğünün endeksidir.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bayatlı, H. K. (1996). Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. Ankara Türk Dil Kurumu.
• Binazuz, İ. (2017). Kuretü’s-savlecan-albolo- fi tarihi’r-riyazetü’l-‘Arabiyye. Trablus.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Dursunoğlu, H. (2014). Türkiye Türkçesindeki Arapça sözcükler ve bu sözcüklerdeki ses olayları. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/9 Summer 2014, 145-155.
• Ebū’l-Fażl Cemāle’d-din Aḥmed B. Muḥammed B. Mühennā el-Ḥılli el-Ḥüseyni el-‘Ubeydıli (2016). Ḥilyetü’l-insān ve ḥalbetü’l-lisān (Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun,A. B. veAkkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eyduran, A. (2009). Türk kültürü ve edebiyatında çevgen oyunu. Erdem, 53, 83-114.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaymaz, Z. (2013). İbni Mühennâ Lügati’ndeki bazı kelimeler hakkında. Turkic Academy, Altaistics and Turkology, International Scientific-Cultural Journal for Philological, Historical and Art Studies, Astana-Kazakstan, 3, 2013, 6-29.
• Kaymaz, Z. (2014). İbni Mühenna’nın sözlükçülük anlayışı hakkında bir inceleme: Arapça dışındaki kelimelerle düzenlenen madde başları örneği. I. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 18-21 Mart 2014, Niğde Üniversitesi Kaşgarlı Mahmut Uygur-Çin Araştırma ve Uygulama Merkezi.
• Köprülü, F. (1942). Yeni Farîsîde Türk unsurları. Türkiyat Mecmuası. 7-8, 1-16.
• Osmanlıca Türkçe sözlük (1977). İstanbul: Bilgi.
• Poppe, N. N. (2009). Mukaddimetü’l-edeb Moğolca Çağatayca çevirinin sözlüğü.
• (çev. M. S. Kaçalin) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Salan, M. (2010). Et-tuḥfetü’z-zekiyye fi’l-lugāti’t-Türkiyye’de fiil. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Steingass, F. (1963). A comprehensive Persian-English dictionary. London: Routledge & Kegan Paul Limited.
• Şakiroğlu, M. H. (2001). Ferenk. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde Cilt 13, s. 197-199. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tarama sözlüğü II (1995). XII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tarama sözlüğü IV (1996). XII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Taymas, A. ve Eren, H. (1950). İbni Mühenna Lügati hakkında. Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar I içinde s. 127-158. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimoloji Türkiye Türkçesi lugatı (Cilt 1, A-E). İstanbul: Simurg.
• Toparlı, R., Çöğenli ve M. S., Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkçe sözlük (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.