On “Closed E” in the Words of Arabic-Persian Origin in Nehcü’l-Ferādis

Yıl 2017, Cilt: 65 Sayı: 1, 7 - 26, 31.12.2017

Bilâl Yücel

Öz

In the ancient text studies in Turkey, consonants and a few long vowels (ā, i, ū,

ō) are marked, but “closed e” sounds are not indicated in the transcription words of

Arabic-Persian origin. Different letters and signs seen in these are evaluated through

the classical form of the word and associated with spelling error. However, it is

necessary to evaluate the borrowed words in a synonymous point of view so that the

studies carried out on the history of phonetics can be more overreaching.

In this article, “closed e” in the Arabic quotations in Nehcü’l-Ferādis has been

studied on the basis of the signs which are not compatible to the classical form and

which have phonetical value. In the study carried out within the scope of the connecting

link of spelling-phonetics, the words whose first vowels are written with “fathah+ya”,

the words whose first letter is with kasrah in the source or mediating language but

marked with “fathah” in NF, the words which have “both signs” together in their

first letter and the ones whose first letter is marked as “fathah+ya+cazm” have been

discussed.

It has been seen that fifteen of the identified twenty-eight words fit in the group

of “indeterminate e” (bė̄-ġāyet, bė̄-ḫaber, bė̄-hūş, bė̄-meze, bė̄-namāz, bė̄-nihāyet;

bė̄hūde, bė̄zār, dė̄v, dė̄vāne, hė̄ç, pė̄şe, tė̄z; ė̄min), twenty-three of them were written as

the form which can be read through the sound /ė/ (cėlve, dėhḳān, dėrem, ėfṭār, ėḥyā,

fėrişte; Bėsṭāmi, ʿėyādet; ėḥrām, Ėḳlimā, ʿėlm; bėyʿet, vėyrān).

Moreover, the subject was studied with a diachronic point of view and in what form

the words mentioned in this precious work of Khorezm Turkic survive was presented

to the attention of the people.

Anahtar Kelimeler

Nehcü’l-Ferādis, closed-long e ( ė̄ ), indeterminate e, closed ( ė )

NEHCÜ’L-FERĀDİS’TEKİ ARAPÇA-FARSÇA KÖKENLİ KELİMELERDE “KAPALI E” ÜZERİNE

Öz

Türkiye’deki eski metin çalışmalarında Arapça-Farsça kökenli kelimelerin yazı

çevriminde ünsüzler ve birkaç uzun ünlü (ā, i, ū, ō) işaretlenmekte, “kapalı e” sesleri

ise belirtilmemektedir. Bunlarda görülen farklı harf veya işaretler ise kelimenin klasik

biçimi üzerinden değerlendirilerek genellikle imla hatasına bağlanmaktadır. Oysa ses

bilgisi tarihi üzerine sürdürülen çalışmaların daha kapsayıcı hâle gelebilmesi için

alıntı kelimelerin de eş zamanlı bakış açısıyla irdelenmesi gerekmektedir.

Bu makalede, klasik biçime uymayan ve sesçil değer taşıyan işaretlerden

yola çıkılarak Nehcü’l-Ferādis’teki Arapça-Farsça alıntılarda “kapalı e” konusu

araştırıldı. İmla-fonoloji bağlantısı çerçevesinde yürütülen incelemede ilk ünlüsü

“üstün+ye” ile yazılmış, kaynak veya aracı dilde ilk harfi esreli olmasına karşılık

NF’de “üstün”le harekelenmiş, ilk harfinde her “iki hareke”yi birlikte taşıyan ve ilk

hecesi “üstün+ye+cezim” biçiminde işaretlenmiş kelimeler ele alındı.

Tespit edilen yirmi sekiz kelimeden on beşinin “meçhul e” grubuna girdiği (bė̄-

ġāyet, bė̄-ḫaber, bė̄-hūş, bė̄-meze, bė̄-namāz, bė̄-nihāyet; bė̄hūde, bė̄zār, dė̄v, dė̄vāne,

mė̄ve, hė̄ç, pė̄şe, tė̄z; ė̄min), on üçünün /ė/ sesiyle okunacak biçimde yazıldığı (cėlve,

dėhḳān, dėrem, ėfṭār, ėḥyā, fėrişte; Bėsṭāmi, ʿėyādet; ėḥrām, Ėḳlimā, ʿėlm; bėyʿet,

vėyrān) görüldü. Ayrıca, konuya bir de art zamanlı bakış açısıyla yaklaşılarak Harezm Türkçesinin

bu değerli eserindeki sözü edilen kelimelerin günümüz Türk dili coğrafyasında ne

şekilde yaşadığı dikkatlere sunuldu.

Anahtar Kelimeler

Nehcü’l-Ferādis, kapalı-uzun e ( ė̄ ), meçhul e, kapalı e ( ė )

Kaynakça

• AA: Aydın, Mehmet (2002), Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara, TDK.
• ADİL: Orucov, E. E. (vd.), Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, C. I (1964), II (1980), III (1983), IV (1987), Bakı, Elmlәr Akademiyası.
• ADL: Azәrbaycan Dialektoloji Lüğәti, I C. Ankara 1999, II C. Ankara 2003, Azәrbaycan Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu - TDK.
• ADÜM: Caferoğlu, Ahmet (1941), Anadolu Diyalektolojisi Üzerine Malzeme II, 2. bs. 1994, Ankara, TDK.
• Ata, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferādis III: Dizin-Sözlük, Ankara, TDK.
• Ateş, Ahmed – Abdülvahhâb Tarzî (1971), Farsça Grameri, İstanbul, MEB.
• AYA: Nakiboğlu, Sadi H. (2001), Adıyaman ve Yöresi Ağızları, Niğde, Niğde Üniversitesi.
• DİAT: Caferoğlu, Ahmet (1942), Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları), 2. bs. 1995, Ankara, TDK.
• Dihhuda: Dihhudâ, Ali-Ekber (1993-94), Luğatnâme-yi Dihhudâ, Tahran, Dânişgâh-ı Tahrân.
• Eckmann, J. (1959), “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri, 2. bs. 1988, Ankara, TKAE, s. 173-210.
• Eckmann, J. (tarihsiz, -1984-), Nehcü’l-Ferādis II: Metin, (Yay.: S. Tezcan–H. Zülfikar), Ankara, TDK.
• EFSL: Şirvani, Yusif Ziya (Red., 1985), Әrәb vә Fars Sözlәri Lüğәti, Bakı, Yazıçı.
• EİA: Gemalmaz, Efrasiyap (1978), Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler),
• C. I-III, Erzurum, Atatürk Üniversitesi.
• EYA: Sağır, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları, Ankara, TDK.
• FTS: Olgun, İbrahim – Cemşit Drahşan (1984) Farsça-Türkçe Sözlük, Ankara, Elhan.
• FZ: Şükûn, Ziya (1984), Farsça-Türkçe Lûgat, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya, C. 1-3, İstanbul, MEGSB.
• GİAT: Caferoğlu, Ahmet (1945), Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara,TDK.
• KİA: Ercilasun, Ahmet B. (1983), Kars İli Ağızları, Ankara, Gazi Üniversitesi.
• KİAT: Caferoğlu, Ahmet (1946), Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, 2. bs. 1994, Ankara, TDK.
• KMT: Mütercim Âsım Efendi (2013), Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, C. 1-6, İstanbul, TYEK.
• KRS: Baskakov, A. N. (1958), Karakalpaksko-Russkiy Slovar, Moskva, Akademiya Nauk.
• KrTS: Kırgızca-Türkçe Açıklamalı Sözlük, Bişkek 2000, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Fen-Ed. Fak.
• KS: Yudahhin, K. K., Kırgız Sözlüğü, (Çev. A. Taymas), I. C. Ankara 1945, 2. C. İstanbul 1948, TDK.
• KTLS: Ercilasun, A.B. vd. (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Ankara, KB.
• KzTS: Koç, Kenan (2003) (vd.), Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara, Akçağ.
• LA: İbni Manzur (1994), Lisânü’l-Arab, C. I-XV, 3. bs., Beyrut, Dâru Sâdır.
• NËL: Şemsiyev, Pårså vd. (1972), Nevåiy Ëserleri Lüğati, Taşkent, Ğafur Ğulåm Nåmidegi Ëdebiyåt ve Sen’et.
• NF: Eckmann, J. (1956), Nehcü’l-Feradis I: Tıpkıbasım, Ankara, TDK.
• NYA: Korkmaz, Zeynep (1963), Nevşehir Yöresi Ağızları I. C., 2. bs. 1977, Ankara, DTCF.
• OAAD: Caferoğlu, Ahmet (1948), Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, 2. bs. 1995, Ankara, TDK.
• ÖTİL: Marufov, Z. M. (Tah., 1981), Özbek Tiliniñ İzåhli Luğatı, Moskova, Rus Tili.
• Öztürk, Rıdvan (2007), “Özbek Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara, Akçağ, s. 291-354.
• Redhouse, J. W. (1974), A Türkish and English Lexicon, Beyrut, Librairie du Liban.
• RİA: Günay, Turgut (1978), Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara, Kültür Bakanlığı.
• Steingass: Steıngass, F. (1975), A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut, Librairie du Liban.
• STİAT: Caferoğlu, Ahmet (1944), Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, Ankara,TDK.
• Şahinoğlu, Nazif (1997), Farsça Grameri Sarf ve Nahiv, İstanbul, Kitabevi.
• Tabakât: İbni Sa’d, Et-Tabakâtü’l-Kübrâ, 8 C., Beyrut: Dâru Sadr.
• TDS: Hamzaýew, M. Ýa. (vd. 1962), Türkmen Diliniň Sözlügi, Aşgabat: Türkmenistan SSR Ylymlar Akademiýasy.
• Timurtaş, Faruk Kadri (1996), Osmanlı Türkçesine Giriş, 14. Baskı, İstanbul, Alfa.
• TKES: Meredow, A. – S. Ahallý (1988), Türkmen Klassyky Edebiýatynyň Sözlügi, Aşgabat, Türkmenistan. (Makalemizdeki atıf sayfaları şu teze aittir: Tuncay Böler, Türkmen Kılassıkı Édebiyatınıň Sözlügi -Aktarma-, Gaziosmanpaşa Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2002).
• URS: Necip, Ëmir [Necipoviç] (1968), Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva, Sovetskaya Entsiklopediya.
• WdCh.: Doerfer, Gerhard – S. Tezcan (1980), Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Xarrab), Budapest, Akademiai Kiadó.
• YUTS: Necip, Emir N. (1995), Yeni Uygu Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban), Ankara, TDK.
• Yücel, Bilâl (2007), “Nehcü’l-Ferād1s’te Uzun-Kapalı E ( ė̄ ) Ünlüsünün Yazımı”, 38. ICANAS (10-15.09.2007, Ankara) -Bildiriler- Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, IV. C., AKDTYK Yay., Ankara 2011: 2009-2018.