The Yabogan (A 84) Inscription and Old Turkic Death, Horse Attitude Formulas

Yıl 2017, Cilt: 65 Sayı: 1, 105 - 128, 31.12.2017

Nurdin Useev

Öz

The investigation of ancient inscriptions of Altai has increased last time. The

inscription Yabogan (A 84) found out later is included in this investigation too and

further investigation about this inscription is declared. In this article we tried to read

and give some meaning to this inscription. As the result it, proved that aforesaid

inscription differs from other aspects (death of the person is given in formula) of

inscriptions.

Anahtar Kelimeler

Altai inscriptions, the Yabogan (A 84) inscription, epitafik inscriptions, belief formula

ALTAY YAZITLARINDAN YABOGAN (A 84) YAZITI VE KÖKTÜRKÇE VEFEYAT, AT TASVİRİ FORMÜLLERİ

Öz

Rusya Federasyonu Altay Cumhuriyeti’nde bulunan Köktürk harfli Altay

Yazıtları’nın keşfi ve incelenmesi son dönemlerde artmıştır. Son bulunan yazıtlardan

biri Yabogan (A 84) Yazıtı’dır. Daha önce farklı bilim adamlarınca ön okuması

yapılan Yabogan (A 84) Yazıtı’yla ilgili yeni yayınların yapılması gerekmektedir.

Bu makalede söz konusu yazıt üzerinde yeni okuma ve anlamlandırma denemesi

yapılmıştır. Çalışma sonunda söz konusu yazıtın diğer Köktürk harfli yazıtlardan

farklı yönleri olduğu tespit edilmiştir. Örneğin, Yabogan Yazıtı’nın ilk satırı

Kırgızistan’daki Çiyin-Taş Yazıtı ile aynıdır. Üçüncü satırdaki ‘ak at altun ederlig’

ibaresi Moğolistan’daki Gurvan Mandal Yazıtı’nda da geçmektedir. Bu bilgilerden

hareketle Yabogan Yazıtı’nda bir kişinin vefat ettiğini yansıtan ve sahip olduğu atları

tasvir eden kalıplaşmış iki formülün olduğu ileri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Altay yazıtları, Yabogan (A 84) Yazıtı, epitafik yazıtlar, inanç formülü

Kaynakça

• Alimov, R. et al. (2010), “A Newly Discovered Turkic Inscription in the Tian Shan Region: The CHIYIN TASH Rock Inscription”, Altai Hakpo 20: 187-195, The Altaic Society of Korea.
• Alyılmaz, C. (1996), “Köktürk Yazıtları ve Köktürk Yazıtlarında Atlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, s. 155-163.
• Alyılmaz, C. (2007), Köktürk Harfli Yazıtların İzinde, Ankara.
• Alyılmaz, C. (2015), İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri, Ankara, Atatürk Üniversitesi yay.
• Alyılmaz, C. (2015), “Gobu”stan’ın Gizemi (“Kıpçaklar”a Giden Yol), Ankara, Bitlis Eren Üniversitesi yay.
• Amanjolov, A. S. (2003), İstoriya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pis’ma, Almatı, Mektep.
• Anohin, A. V. (1924), Materiyalı po Şamanstvu u Altaytsev, Leningrad.
• Aydemir, A. (2013), “Manevi Kültürümüze Ait İki Kelime ‘Ağıt’ ve ‘Sığıt’ Üzerine: Semantik Bir Yaklaşım”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter 2013, p. 781-802.
• Battulga, T. (2005), Mongolın Runi Biçgiyn Baga Dursgaluud, Ulanbaatar.
• Begaliev, S. (1968), O Poetike Eposa ‘Manas’, Frunze, İlim.
• Belek, K. (2015), “Eski Türklerde At ve At Kültürü (Dünden Bugüne Kırgız Kültürel Hayatı Örneği)”, Gazi Türkiyat, Bahar 2015/16, s. 111-128.
• Caferoğlu, A. (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK yay.
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Çınar, A. A. (2002), “Türk Destanlarında Alp Tipi At”, Millî Folklor, Cilt 7, Sayı 56, s. 153-157.
• Diyarbekirli, N. (1972), Hun Sanatı, İstanbul, Kültür Yayınları.
• Altay Yazıtlarından Yabogan (A 84) Yazıtı ve Köktürkçe Vefeyat, At Tasviri Formülleri DLT: Divanü Ligat-it-Türk Tercümesi I, II, III, IV (çev. Besim Atalay), 1998, Ankara, 4. baskı.
• Dobjanskiy, V. N. (1984), “Nabornıye Poyasa Yujnoy Sibirii i Tsentral’noy Azii Kak İstoriçeskiy İstoçnik (1 tıs. do n.e. - 1 tıs. n.e.)”, C.1, Avtoreferat Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata İstoriçeskih Nauk, Kemerovo.
• DS: Nadelyayev vd., (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Moskova-Lenigrad.
• Ercilasun, A. B. (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara, Akçağ.
• Ercilasun, A. B. (2002), “Türkçede Öl- Fiili Üzerine”, Kafalı Armağanı, Ankara, s. 47-50.
• Eskeeva, M. (2007), Köne Türki Jane Kazirgi Kıpşak Tilderiniŋ Monosillabtık Negizi, Almatı.
• Fedotoff, A.(1997), “On Symbolism of White Colored Animals in Altaic Myths, Legends and Epic”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 2. Gabaın, A. V. (2000), Eski Türkçenin Grameri, 3. baskı, (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TDK yay.
• İnan, A. (1998), “Altay’da Pazırık Kazısında Çıkarılan Atların Durumunu Türklerin Defin Törenleri Bakımından Açıklama”, Makaleler ve İncelemeler, II. Cilt, 2. Baskı, Ankara, TTK Yayınları.
• Koçeev, V. A. (2006), Svod Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Gornogo Altya, Gorno- Altaysk.
• Konkobaev, K., Useev, N., Şabdanaliev, N. (2015), Altay Cumhuriyeti’ndeki Eski Türk Yazıtları Albümü, Almatı, Gılım, Türk Akademisi yay.
• Konkobaev, K. ve Useev, N., (2011), “Son Keşifler Işığında Kırgızistan’da Eski Türk Yazıtları Araştırmalarının Perspektifleri ve Köktürk Harfli Bir İnanç Formülü”, Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) Sempozyumu, From Ötüken to Istanbul, 1290 Years of Turkish (720-2010), 3-5 Aralık 2010, İstanbul / 3th-5th December 2010 (Editörler: Mehmet Ölmez, Erhan Aydın, Peter Zieme, Mustafa S. Kaçalin), İstanbul, s. 301-308.
• Lıpets, R. S. (1984), Obrazı Batıra i Ego Konya v Tyurko-Mongolskom Epose, Moskova, Nauka.
• Ögel, B. (1995), Türk Mitolojisi (Kaynaklar ve Açıklamaları İle Destanlar), II. Cilt, Ankar, TTK yay.
• Roux, Jean-Poul, (1999), Eski ve Orta Çağda Altay Türklerinde Ölüm (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul.
• Sertkaya, O. F. (1995), “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık (Editör. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul, Türkiye Jokey Kulübü, s. 25-30. Sertkaya, O. F. (2011), “E 2 - Uyuk-Arjan (Tuva) Yazıtı”, Turkish Studies, Sayı 6/1, s. 25- 33.
• Sümer, F. (1995), Türklerde Atçılık ve Binicilik, İstanbul.
• Tabaldiev, K. ve Belek, K. (2009), Pamyatniki Pis’mennosti na Kamne Kırgızstana, Bişkek.
• Tabaldiev, K., Alimov, R., Belek, K. (2010), “Tien-Şan Bölgesinde Bulunan Eski Türklere Ait Yazılı Yeni Anıt: Çiyin-Taş Kaya Yazıtları”, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri (Editörler: Doç. Dr. Cengiz Alyılmaz, Yard. Doç. Dr. Metin Yılmaz, Yard. Doç. Dr. Özgür Ay), Afyonkarahisar, 2010, s. 267-272.
• Tekin, T. (2003), Orhon Türkçesi Grameri, 2. baskı, İstanbul.
• Tekin, T. (2008), Orhon Yazıtları, 3. baskı, İstanbul.
• Tıbıkova, L. N., Nevskaya, İ. A., Erdal M. (2012), Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Gornogo Altaya, Gorno-Altaysk.
• Tokyürek, H. (2009), “Eski Uygur Türkçesinde ‘Ölüm’ Kavramı İle İlgili İfadeler”, Bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 50, s. 169-198.
• Ugdıjekov, S. A (1998), “O Sakral’nom Haraktere Vlasti Pravitelya v Hakasii VI-X vv.”, Vestnik HGU im. N. F. Katanova, Vıp. VII. Seriya 7. Obşestvennopolitiçeskiye Nauki, Abakan, s. 34-45.
• Useev, N. (2011), “Köktürk Harfli Altay Yazıtlarından Yabogan (A 84) Yazıtı”, ‘Türk Kültürünün Gelişme Çağları: Başlangıç ve Yazıtlar Çağı’ Uluslararası Toplantı, Ulanbator, Moğolistan, 15-16 Ağustos, 2011.
• Useev, N. (2011), Yenisey Cazma Estelikteri I: Leksikası cana Tekstter, Bişkek, Kırgız Milli Bilimler Akademisi yay. Şirin, H. (2009a), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi, Konya, Kömen.
• Şirin, H. (2009b), “Runik Harfli Türk Yazıtlarında Atlar ve Bazı At Niteleyicileri”, Ege Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 16-17, Ocak-Ağustos 2009, İzmir, Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, s. 271-279.
• Şirin, H. (2013), “Yabogan (A 80) Yazıtı Üzerinde”, Bengü Belek Ahmet Bican Ercilasun Armağanı (Editör: Bülent Gül), Ankara, s. 457-464.