“Üç Noktalı fe” Harfinin Ses Karşılığı Oğuzların /w/ Karahanlıların /v/ Ünsüzü Kullanımı

Yıl 2017, Cilt: 65 Sayı: 2, 351 - 413, 31.12.2017

Fatma Yelda Şahin

Öz

Karahanlı dönemi eserlerinde üç noktalı fe harfine ( ڤ) rastlanmaktadır.

Dönem üzerine yazılan birçok akademik yayında ڤ harfinin çift dudaksıl /w/1

sesini gösterdiği savunulmuş ve bu harfin varlığına dayandırılarak Karahanlı

(Hakaniye) ve Harezm Türkçesinde /w/ sesi, Oğuzcada ise /v/ sesi bulunduğu öne

sürülmüştür. Oysa Kaşgarlı, Oğuzların و yani /w/ kullandıklarını, buna karşılık

arı Türkçe konuşanların, yani Karahanlıların, “mahreci be ile Arap fe’si arasında

olan bir fe” kullandıklarını belirtmektedir. Kaşgarlı ayrıca bu sesi “yumuşak fe”

olarak adlandırmaktadır. Kaşgarlı’nın terminolojisi göz önünde bulundurulduğunda

bu ifadelerden /f/ sesinin ötümlüsünü, yani diş dudaksıl /v/ sesini kastettiği sonucu

ağırlık kazanmaktadır. Kaşgarlı’nın tanımı bir yana bırakılsa bile, Karahanlıların

alfabeye yeni bir harf ekleme gereği duyması için o harfin ses karşılığının Arapçada

bulunmaması gerektiği açıktır. Arapçada /w/ sesi vardır ve و harfiyle gösterilmektedir.

Buna karşılık diş dudaksıl /v/ sesi bulunmaz ve alfabede bir karşılığı yoktur. Bugünkü

Oğuzların (batı kolunun) و harfini /v/ okuması tartışma konusu açısından geçerli bir

argüman değildir, çünkü Oğuz olmayan Kaşgarlı Divan’ı Arapça olarak ve Arapların

anlayacağı şekilde yazmıştır.

Kaşgarlı’nın Oğuzların /w/ kullandığı savı iki şekilde açıklanabilir: 1) Kaşgarlı’nın

çağdaşı tüm Oğuzlar veya eserindeki verileri topladığı Kaşgar’dan Bağdat’a uzanan

yolculuğunda karşılaştığı Oğuzlar /w/ kullanıyorlardı. Nitekim bugün de Oğuzcanın

doğu kolu olan Türkmencede /w/ sesi bulunmaktadır. 2) Geniş bir coğrafyada üstünlük

kuran Oğuzların hükmettiği tebaa birörnek değildi, içlerinde farklı Türk boylarından

ve yerel halklardan insan toplulukları barındırıyordu. Muhtemelen Kaşgarlı bu farklı

unsurları da siyasi bağlılıklarından dolayı Oğuz olarak adlandırıyordu. Nitekim

Kaşgarlı Oğuz boyları arasında bir Peçenek boyu saymaktadır. Bu boy, diğer Peçenek

boylarıyla batıya göç etmek yerine Oğuz hâkimiyetini kabul ederek yerlerinde

kalmayı tercih eden halk olmalıdır. Göç etmeyi reddetmeleri içlerinde yerli unsurlar

bulundurmalarına bağlanabilir. Peçenek dilinin Kıpçakça ile ortak karakteristikleri

olduğu öne sürülmüştür. /v/ yerine /w/ sesinin bulunduğu dillerin çoğu bugün

Kıpçak grubunda kabul edilmektedir. Kaşgarlı’nın Oğuz özelliği olarak saydığı ama

Oğuzcadan çok Kıpçak dil ve diyalektleri ile uyuşan başka bazı ses özellikleri de (söz

başı c /ʤ/ gibi) bulunmaktadır.

Her durumda Kaşgarlı Karahanlıların değil kendi zamanındaki Oğuzların /w/

kullandıklarını söylemektedir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı, Harezm, Oğuzlar, üç noktalı fe, Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lugati’t- Türk, çift dudaksıl, diş dudaksıl

Kaynakça

• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig I, Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Maya, 1979. Ata, Aysu. Çağatay Türkçesinin İlk Devresi: Harezm-Altınordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2014. Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi (I-III). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1939-1941. Barthold, V. V. Orta Asya Türk Tarihi Dersleri 1927. Düz., Hüseyin Dağ. Ankara: Çağlar, 2004. Bazin, Louis. Türkmence. Çev., Efrasiyap Gemalmaz. Erzurum: AÜ, 1988. Borovkova, T. A. “O gubnyh soglasnyh v «Divanu lugat-it-turk» Mahmuda Kaşgarî.” Tjurkologičeskij sbornik, 1966: 24-27. Brockelmann, Carl. Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmūd el-Kāšɣarīs Dīvān Luɣāt’at-Türk. Budepest: Körösi Csoma-Gesellschaft, 1928. —. Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratur Sprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill, 1954. Clark, Larry. Turkmen reference grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1998. Clauson, Gerard. An etymological dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford, 1972. Comrie, Bernard. The World’s Major Languages. Londra ve Newyork: Routledge, 2009. Çeçen, Halil. “Çeviri Yazıda “v” Ünsüzü Üzerine Bir Değerlendirme.” Turkish Studies : International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 10/16 (Fall 2015): 461-474. Dankoff, Robert, ve James Kelly. Compendium of the Turkic Dialects. Cambridge: Harvard University Printing Office, 1982. Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1963-1975. —. Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 1993. Durkin-Meisterernst, Desmond. “Khwarezmian.” The Iranian Languages içinde, düz. Gernot Windfuhr, 336-376. Oxon: Routledge, 2009. Eckmann, János. “Küçük Çağatay Grameri.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 10 (1960): 41-64. —. “Harezm Türkçesi.” Tarihi Türk Şiveleri içinde, çeviren Mehmet Akalın, 173-210. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988. Ercilasun, Ahmet B. Türk Dili Tarihi:Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla. Ankara: Akçağ, 2004. Ercilasun, Ahmet B., ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015. Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991. —. A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. Ermers, Robert. Arabic Grammars of Turkic: The Arabic Linguistic Model Applied to Foreign Languages & Translation of Abu Hayyan al-Andalusi’s Kitab al-Idrak li-Lisan al-Atrak. Leiden-Boston-Londra: Brill, 1999. Gharib, B. Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan Publications, 2004. Golden, Peter B. An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Harrassowitz, 1992. Osman Karatay tarafından Türk Halkları Tarihine Giriş adıyla çevrilmiştir (İstanbul: Ötüken, 2013). Göksel, Aslı, ve Celia Kerslake. Turkish: A comprehensive grammar. Londra ve New York: Routledge, 2005. Gülsevin, Gürer. “11.Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?” Bilig, no. 76 (Kış 2016): 269-300. Hanser, Oskar. Turkmen Manual: Descriptive Grammar of Contemporary Literary Turkmen, Texts, Glossary. Wien: Verband d. Wiss. Gesellschaften, 1977. Henning, W. B. “Sogdian Loan-Words in New Persian.” Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London 10, no. 1 (1939): 93-106. Karahan, Akartürk. “Dīvānu Luġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2009. —. “Kâşgarlı Mahmud’un Kayıtlarında İdil Boyu Türk Lehçeleri.” Türkbilig, no. 24 (2012): 21-32. —. “Dīvānü Luġāti’t-Türk’e Göre Oğuzca.” Düz., Mikail Cengiz, Tufan Gündüz. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hususiyetleri.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, no. 16 (1968): 55-72. Kaşgarlı Mahmud. Dîvânü Lûgati’t-Türk (Tıpkıbasım-Facsimile). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990. —. Kitabu Dîvâni Lugâti’t Türk. İstanbul: Daru’l-Hilafet-i Aliye, 1333/1917. Kaye, Alan S. “Arabic.” The World’s Major Languages içinde, düzenleyen Bernard Comrie, 560-577. Londra ve Newyork: Routledge, 2009. Kelly, James M. “Remarks on Kas̄ɣarī’s Phonology : II. Orthography.” Ural-Altaische Jahrbücher, no. 45 (1973): 144-162. Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013. MacKenzie, David Neil. “The Missing Link.” Persian Origins: Early Judaeo-Persian and the Emergence of New Persian içinde, düzenleyen Ludwig Paul, 103-110. Wiesbaden: Verlag, 2003. Melioranskiy, P. M. Arab-filolog o turetskom yazıke. Sanktpeterburg : Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, 1900. Minorsky, V. V. Hudud al-’Alam ‘The Regions of the World’ : A Persian Geography 372 A.H. (982 AD). Düzenleyen C. E. Bosworth. Gibb Memorial Trust, 2015. Németh, Gyula. “Peçenek ve Kumanların Dili (Çev.János Eckmann).” Türk Dili Belleten, no. 14-15 (1951): 97-106. Novák, Ľubomír. “Problem of Archaism and Innovation in the Eastern Iranian Languages.” Doktora Tezi, Karlova v Praze Üniversitesi Genel Dil Bilim Bölümü, 2013. Ölmez, Mehmet. “Eski Türk Yazıtlarının Yeni bir Yayımı Nasıl Olmalıdır?” I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni. Afyonkarahisar, 2009. Özkan, Mustafa. “Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Olarak Gelişmesi.” Türkiyat 24, no. 1 (2014): 53-73. Öztopçu, Kurtulus, Zhoumagaly Abouv, Nasir Kambarov, ve Youssef Azemoun. Dictionary of Turkic Languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. New York: Routledge, 2016. Payne, J. R. “Iranian Languages.” The World’s Major Languages içinde, düzenleyen Bernard Comrie, 437-444. Londra ve Newyork: Routledge, 2009. Radloff, W. Severnyh Tjurkskih Plemën : Obrazcy narodnoj literatury. Cilt VII. St. Petersburg: Tipografija Imperatorskoj AN, 1896. Richardson, David and Sue. “The Origin of the Karakalpaks.” Karakalpak. 2012. http://www.karakalpak.com/histkkp.html (01 01, 2017 tarihinde erişilmiştir). Schönig, Claus. “Turkmen.” The Turkic Languages içinde, düz., Lars Johanson ve Éva Á. Csató, 261-272. Londra ve Newyork: Routledge, 2006. Taşağıl, Ahmet. Kök Tengri’nin Çocukları : Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015. Taylan, Eser Erguvanlı. The Phonology and Morphology of Turkish. İstanbul: Boğaziçi University Press, 2015. Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Kitap Matbaacılık, 2003. Tekin, Talat ve Mehmet Ölmez. Türk Dilleri : Giriş. Ankara: BilgeSu, 2014. Vörös, Gabor. “Relics of the Pecheneg Language in the Works of Constantine.” The Turks: Early Ages içinde, düz., Hasan Celal Güzel, Cem Oğuz ve Osman Karatay, 617-631. Ankara: Yeni Türkiye, 2002. Watson, Janet C. E. The Phonology and Morphology of Arabic. Oxford: Oxford University Press, 2007. Zemahşari. Mukaddimetü’l Edeb. Düz., Nuri Yüce. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014.