TEK ÖRNEK YUNDAK SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE İNCELEME

Yıl 2018, Cilt: 66 Sayı: 1, 151 - 163, 26.10.2018

Özlem Ayazlı

Öz

 Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish /13.

Yüzyıl Öncesi Türkçenin Etimolojik Sözlüğü adlı çalışmasında hapax legomenon

(tek örnek) olarak adlandırılan birçok sözcük ile karşılaşılmaktadır. Yundak sözcüğü

de bu tek örnek sözcüklerden yalnızca biridir. Bu çalışmada Divanü Lûgat-it-Türk ’te

yalnızca bir kez geçtiği için tek örnek olarak kabul edilen yundak “at gübresi”

sözcüğü üzerinde durulmaktadır. Çalışma iki başlık altında toplanmaktadır. Birinci

bölümünde tarihî metinlerde pek çok kez tespit edilmiş olan yunt / yont / yond sözcüğü

üzerinde durulmakta ve sözcüğün şu anlamları verilmektedir: “Belli bir türe, cinse

ait at; on iki hayvanlı takvimde “at” için kullanılan hayvan adı, at yılı, at günü;

vahşi, eğitilmemiş kısrak; otlakta otlayan atların tümü; kısrak”. Sözcük, modern Türk

dillerinden Sarı Uygurcada yot /yöt / yut “at, 12 hayvanlı takvime ait yıl adı” olarak

varlığını sürdürürken Türkiye Türkçesinin ağızlarında ise yunt / yont / yond “damızlık

eşek; at; başıboş hayvan” biçiminde yaşamaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde ise

yundak sözcüğünün tek örnek olmadığı Sarı Uygurcadaki yindak, yondak, yomdak,

yontak ve yuntak biçimleri ile tanıklanmaktadır. yunt “at” sözcüğünün küçültme

biçimi olan yundak sözcüğünün Sarı Uygurcada yalnızca “gübre” anlamında değil

aynı zamanda ata ait birtakım anlam genişlemeleri ile “atın kuyruğu” anlamında

yaşadığı görülmektedir. Ayrıca sözcük, Sarı Uygurlarda Şamanizme ait bir unsur

olarak Şaman törenleri sırasında da kullanılmaktadır. Bu çalışmada, yundak

sözcüğünün Sarı Uygurcadaki bütün bu kullanımları metinler eşliğinde verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hapax legomenon / tek örnek yundak, Sarı Uygurca, Eski Türkçe, yunt, etimoloji

Kaynakça

• Arat, R. R. (1937). Türkische Turfan-Texte VII. Berlin.
• Ata, A. (2010). “Hapax in Rylands Manuscript Interlinear Translation of Koran into Turkic”. International Journal of Central Asian Studies, 14, 1-12.
• Atalay, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III (5. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon.
• Dankoff, R., Kelly, J. (1985). Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of The Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) Part III (edited and translated with introduction and indices by R. Dankoff in colloboration with J. Kelly; ed. Ş. Tekin - G. A. Tekin). Duxbury: Harvard University.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen IV. Wiesbaden.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz, Verlag.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı I, Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Haenisch, E. (1962). Wörterbuch zu Mangḥol un Niuca Tobca’an (Yüan-Ch’ao Pi-shi), geheime Geschichte der Mongolen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Hauensckild, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmut al-Kaschgari, Eine Untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht. Harrassowitz Verlag: Wiesbaden. İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü (2002) (4 baskı). İstanbul.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kúnos, I. (1902). Şeyh Suleyman Efendi’s Çagatay-Osmanisches Wörterbuch, Verkürzte und mit deutscher übersetzung versehene Ausgabe. Budapeşt: Mit Unterstützung der Ungarischen Akademie der Wissenschaft.
• Malov, Sergey Yefimoviç (1957). Yazık jyoltıh uygurov: slovar i grammatika. Alma-Ata.
• Malov, Sergey Yefimoviç (1967). Yazık jyoltıh uygurov: Teksti i perevodı. Moskva.
• Malov, Sergey Yefimoviç (2005). “Sarı Uygurlarda Şamanlığın Kalıntıları”. M. Duranlı (çev.). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 5/2, 391- 399.
• Nadelyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad.
• Naskali, E. G., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Naskali, E. G., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., Koç, A. (2000). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Necip, E. N. (1993). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. İ. Kurban (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, M. (2008). “Dīvānu Luġāti’t-Turk’teki Tek Örnekler Üzerine (1)”. M. Kalkışım (ed.). Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kaşgarlı Mahmud Sempozyumu, 17-19 Ekim 2008, Bildiri Metinleri içinde (s. 295-297). Rize.
• Ölmez, M. (2011). “Tek Örnek Tek Örnek Değildir: Eski Türkçe üz ‘sağır’ Sözü Hakkında”.
• [H. Develi, M. S. Kaçalin, F. Kıral, M. Ölmez, T. Çulha (haz.)]. Maḥmūd al-Kaşġāri’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Divānu Luġāti’t-Türk Sempozyumu (5-7 Eylül 2008) içinde (s. 245-251). İstanbul.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Sevortyan, E. V. (1989). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskie i mejtyurkskie ocnovı na bukvı c, j, y. Moskva: Nauka.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut. Şeyh Süleymān Efendi-i Buhari (1298). Lugat-ı Çagatay ve Türki-i Osmani. İstanbul.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva.
• Tenişev, E. R. (1990). Uygurskiy dialektniy slovar’, Moskva: Nauka.
• Tokyürek, H. (2013). “Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları”. TÜBAR, XXXIII, 221-281.
• Toparlı, R., Çögenli, S., Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (1972). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, VI, U-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (1975). Derleme Sözlüğü VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uçar, E. (2012). “Eski Türkçe Hapaxlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 9/1, 73- 100.
• Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford.
• Yıldız, H. (2011). “Yakutçayla Tanıklanabilen Hapax Legomenon’lar”. International Journal of Central Asian Studies, 15, 21-42.
• Yıldız, H. (2014). “Yakutçayla Tanıklanabilen Hapax Legomenon’lar II: Ünsüzle Başlayan Hapaxların Durumu”. Siberian Studies (SAD), 2/5, 37-54.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. C I (A-J). A. Taymas (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.