YENİSEY YAZITLARINDA GEÇEN adrıl- seçlin- İKİLEMESİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 67, 7 - 26, 01.06.2019

Ahmet Karaman

Öz

Mecazlı anlatımlar ve ikilemeler, bir dilin işlenmişliğini ve gelişmişliğini

gösteren önemli unsurlardandır. Kelimelerin mecazi anlamlar

kazanmaları uzun bir süreci işaret etmektedir. Bu duruma benzer bir

süreç ikilemeler konusunda da yaşanmaktadır. Bazen de kimi kelimeler

hem mecazlı bir anlatıma bürünmüş hem de ikileme teşkilinde kullanılmıştır.

İşte bu tip kelimelerden ikisi de adrıl- ve seçlin- kelimeleridir.

Bu kelimeler hem gerçek anlamları dışında “kişinin bu dünyadan ve

sevdiklerinden ayrılması; ölmesi” anlamında mecazi bir hüviyete bürünmüş

hem de adrıl- seçlin- ikilemesinin unsuru olmuştur. İkilemenin

kazandığı anlam ise kelimelerin kazandığı mecazlı “ölüm” anlamını

korumuştur. Bu yazıda hem adrıl- hem de seçlin- kelimesi etimolojik

olarak incelenmiştir. Daha sonrasında ise runik eski Türk yazıt ve yazmaları

incelenerek söz konusu kelimelerin anlamsal boyutları değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

adrıl-, seçlin-, Yenisey yazıtlarında ikilemeler, adrıl- seçlin-, ikilemeler

ON THE adrıl- seçlin- HENDIADYS IN YENISEI INSCRIPTIONS

Öz

Metaphorical narratives and reduplication duals / hendiadys are two

important elements that show the development and sophistication of a

language. It is a long process to point out that the words have to take

metaphorical meanings. A process similar to this is also experienced in the case of reduplication duals/hendiadys. Sometimes, some words

have been used both in metaphorical narrative and reduplication duals/

hendiadys formation. Here, are two of these words are adrıl- and

seçlin-. These words, besides their real meanings, in the sense of the

“separation of the person from this world and his/her relatives ones, so

the death” has acquired a metaphorical meaning and it has also became

an element of the adrıl- seçlin- reduplication duals/hendiadys. The

meaning of the reduplication duals/hendiadys retains the metaphorical

meaning of “death” earned by the words. In this article both the words

adrıl- and seçlin- have been viewed etymologically. Later, inscriptions

and manuscripts with old Turkic script were examined and the semantic

dimensions of the words were evaluated. In the last part of the article,

adrıl- seçlin- hendiadys was evaluated. The scope of this article is all of

the inscriptions and manuscripts with old Turkic script.

Anahtar Kelimeler

Adrıl-, seçlin-, reduplication duals / hendiadys in Yenisei inscriptions, adrıl- seçlin-, reduplication duals / hendiadys

Kaynakça

• Ağakay, M.A. (1953). İkizlemeler üzerine I-II. Türk Dili, II/16-17.
• Ağakay, M.A. (1954). Türkçede kelime koşmaları. Türk Dili Araştırmaları YıllığıBelleten, 97-104.
• Aktan, B. (2008). Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığında yer alan ikilemeler. SelçukÜniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe ikilemeler sözlüğü, Ankara: Anı.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları (Eski Türk runik yazıtları üzerine bir inceleme).Konya: Kömen.
• Aydın, E. (1997). Orhon yazıtlarında hendiadysler. Türk Dili, 577, 417-421.
• Aydın, E. (2012). Yenisey yazıtları nasıl tarihlendirilebilir? Turkish Studies, 7/2,161-168.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Konya: Kömen.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, KüliÇor). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Barutçu Özönder, S. (2006). Çöyr yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi,3(3), 108-124.
• Baskakov, N.A., Toşçakova, T.M. (1947). Oyrotsko-Ruskiy Slovar/Oçerk grammatikiOyrotskogo yazıka. Moskova.
• Bazin, L. (1993). Quelques remarques d’epigraphie Turque ancienne. Türk DilleriAraştırmaları, 3, 33-41.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri. V. Köken (çev.).Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish.Oxford: Oxford University.
• Çağatay, S. (2008). Uygurcadaki hendiadysler. Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın YayımlanmamışTüm Makaleleri, C I. İstanbul: Ayaz Tahir Türkistanlı İdil-Ural Vakfı.
• Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk(giriş - metin - çeviri - notlar - dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. vd. (1992). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I-II. Ankara: KültürBakanlığı.
• Erdem, M.D. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler ve yinelemeler üzerine. Bilig,33, 189-225.
• Foy, K. (1899). Studien zur Osmanichen Syntax, Das Hendiadys und die Wortfolgeana baba. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS),II/II, 105-136.
• Gabain, A.v. (1988). Eski Türkçenin grameri. Mehmet Akalın (Türkçeye çev.).Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü.Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türkçede ikilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hirik, E. (2018). Türkçede tekrarlı yapı sınıfları. Türkiyat Mecmuası, 28/2, 37-65.
• Kormuşin, I. vd. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runikbelgeler. Ankara: BilgeSu.
• Malov, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, textı i perevodı. Moskova-Leningrad.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, Z. K. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları,7, 19-40.
• Ölmez, Z. K. (1998). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (2). Bahşi Ögdisi 60. DoğumYılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı. M. Ölmez, J.P. Laut (ed.), İstanbul-Freiburg: Simurg.
• Rozental, D., Telenkova, M. A. (1976). Slovar Spravoçnik. Moskova: LingvistiçeskixTerminov.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischenTürkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung I, a-agrıg, Wiesbaden: FranzSteinerVerlag GMBH.
• Sev, G. (2004). Divanü Lûgati’t-Türk’te ikilemeler. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,LXXXVIII, 634, 497-510.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. I. Baskı. Ankara: TürkDil Kurumu.
• Tekin, T. (1997). The first Altınköl inscription. Turkic Languages, 1/2, 210-226.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: TDAD.Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet: Gorno-Altaysk.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.