ÇİNÇAVAT KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ

Yıl 2019, Sayı: 67, 185 - 204, 01.06.2019

İrfan Çağatay

Öz

Çinçavat kelimesi Türkiye’nin özellikle Kars, Iğdır, Ardahan ve

Artvin bölgelerinde kullanılan “kötü huylu, cimri, bencil, kavgacı, mızıkçı,

geçimsiz, yüzsüz, pasaklı, dedikoducu” gibi menfi birtakım anlamlara

sahip bir sözdür. Kelime, sadece Türkiye ve Türkçede değil, Ermenice

başta olmak üzere, Azerice ve Gürcücede de benzer anlamlarda

kullanılmaktadır. Çıldır-Iğdır hattında, yerleşik köy hayatı yaşayan,

meyvecilik ve sebzecilik yapan halka, konargöçerlerin aşağılayıcı bir

tabir olarak Çinçavat dedikleri, XVII. yüzyıldan bu yana takip edilebilmektedir.

Bu kelime, Türkiye’de Iğdır ve Çıldır’da, Ermenistan’da ise

Vedi bölgesinde köy adı olarak da karşımıza çıkmaktadır.

Bölge tarihi hakkındaki iddialı çalışmalarıyla bilinen M. Fahrettin

Kırzıoğlu, Çinçavatların 1071 öncesinde bölgeye yerleşen Kıpçak

Türkleri olduğunu iddia etmekte ve kelimeyi “Çin+Çavat” şeklinde

bölerek birinci unsuru malum Çin ülkesine bağlamaktadır. İkinci unsuru

ise Cavak (Cavax) ile birleştiren Kırzıoğlu, kelime bitimlerindeki -t

ve -k seslerinin çoğul eki olduğunu ileri sürmüştür. Kırzıoğlu, neticede

kelimeyi “Çin-Çav-lar”, yani “Çin’den gelen Çav’lar” olarak açıklamış

ve Çav adını “Çavuldur” ya da “Çavdar-Tatar” adlı Türk boylarına

bağlamıştır. Kırzıoğlu’nun bu önerisi ekseri tarihçiler ve araştırmacılar

tarafından kabul görmüş ve bölgenin 1071 öncesi Türklüğü için argüman

olarak kullanılmıştır. Ancak onun bu önerisi açıkça bir halk etimolojisidir.

Çinçavat kelimesi Ermeni dilinden ödünçlenmiştir. Ermenice

čʿnčʿahavat չնչահավատ “imansız, inançsız” anlamında olup, bu kelimenin

yerel ağızlarda farklı telaffuzlarının yanında direkt čʿinčʿavat չինչավատ formu da mevcuttur. Bu Ermenice kelime čʿnčʿ- ve havat

հավատ unsurlarından oluşmuştur (*čʿnčʿ-a-havat). čʿnčʿ- unsuru bir

tür privatif ön ekidir, havat ise “faith, belief, creed; trust, confidence;

fidelity, faithfulness, good faith, sincerity; proof, testimony, evidence;

creed” anlamına gelmektedir. Kelime anlamının “imansız”dan, Türkçe

ağız derleme çalışmalarında karşılaştığımız “cimri, bencil, geçimsiz,

pasaklı” vs.ye doğru evirilmesinin sebebi, kelimenin aynı zamanda etnonim

olarak da kullanılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Çinçavatlar, Çıldır, Kars, Iğdır, Ermenice ödünçlemeler, etnonim

ETYMOLOGY OF ÇINÇAVAT

Öz

“Çinçavat” is a word used especially in the areas of Kars, Iğdır, Ardahan

and Artvin in Turkey, which means several negative denotations

such as “ill-tempered, stingy, selfish, quarrelsome, spoilsport, incompatible,

impudent, filthy, gossiper”. Not only in Turkey and in Turkish,

this word is used with similar meanings especially in Armenian but

also in Azerbaijani and Georgian languages. It can be traced since the

17th century that within the Çıldır-Iğdır territory, the nomad population

uses this pejorative term for the people who have a settled village life

basically engaged in growing fruits and vegetables. We find this word

being used as village names in Iğdır-Çıldır region in Turkey and also in

the Vedi valley of Armenia.

M. Fahrettin Kırzıoğlu, who’s known for his pretentious works

about this region and its history, claims that the Çinçavats are Kipchak

Turks who settled in the area even before 1071. He also divides the

word into two part as “Çin+Çavat” by associating the first part “Çin”

to China. Furthermore, by relating the second part to Cavak (Cavax)

Kırzıoğlu claims that the t and k endings are suffixes that make the

word plural. Finally, Kırzıoğlu explained this word as “Çin-Çav-s”,

which means the people coming from China. He connected “Çav” to

“Çavuldur”, or “Çavdar-Tatars”, a tribe of Tatar Turks. This suggestion

by Kırzıoğlu has been accepted by most historians and researchers and

has been taken as a proof of the Turkish presence in the region before

1071. Yet, this suggestion of his is clearly a folk etymology.

The word Çinçavat is borrowed from Armenian. In Armenian this

word - čʿnčʿahavat չնչահավատ- means “non-believer, faithless” and

besides having various forms of local pronunciation, there exists a direct

-čʿinčʿavat չինչավատ- form. This Armenian word is composed

of čʿnčʿ- and havat parts. čʿnčʿ- is a form of privative prefix, while

havat հավատ means “faith, belief, creed; trust, confidence; fidelity,

faithfulness, good faith, sincerity; proof, testimony, evidence”. This

word, which originally meant “faithless” adopted different meanings such as “stingy, selfish, impudent, filthy etc.”, as commonly found in

Turkish local dialect studies, because it is also used as an ethnonym.

Anahtar Kelimeler

Çinçavates, Javakhes, Çıldır, Kars, Iğdır, Armenian loanwords, ethnonym

Kaynakça

• Ağbaba, A. (2012). Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti. Bakı: «Elm və Təhsil» Nəşriyyatı.
• Ałayan, Ē. B. (1976). Ardi hayereni bacʿatrakan baṙaran, I-II, Yerewan: «Hayastan» Hratarakčʿutʿyun.
• Aleksiva, İ., Uzunhasanoğlu, H., Bucaklişi, İ.A. (2007). Didi Nenapuan, Lazca -Türkçe, Türkçe - Lazca sözlük. İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi.
• Amatuni, S.V. (1912). Hayocʿ baṙ u ban. Vałaršapat: Tparan Mayr Atʿoṙoy s. Ēǰmiacni.Avşar, İ. (2011).
• Soğuk rüya. Yunus Emre anısına sevgi konulu öyküler. Eskişehir: Sistem Ofset Ankara.
• Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti (2007). Bakı: «Şərq-Qərb» Nəşriyyatı.
• Azərbaycan Millî Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutu.
• Bedrosian, R. (2014). V-XIII. yüzyıl klasik Ermeni kaynaklarına göre Çinliler ve Çin. M. Alican (çev.). Tarih Okulu Dergisi, 19, 827-836.
• Bünyadov, Z., Məmmədov, H. (1996). İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı:«Elm» Nəşriyyatı.
• Caferoğlu, A. (1995 [1942]). Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar (Kars, Erzurum,Çoruh İlbaylıkları ağızları). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çetinkaya, N. (1996). Iğdır tarihi (tarih, yer adları ve bazı oymaklar üzerine).İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Doğru, A.M. (1985). Yukarı Kür boylarının yeradları üzerine bir araştırma. İstanbul Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ergin, M. (1991 [1963]). Dede Korkut kitabı II (indeks-gramer). Ankara: Türk DilKurumu.
• Əzizov, E. (1999). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: Bakı Universiteti.
• Ɣlonṭi, Al. (1984). Kartuli Ḳilo-Tkmata Siṭq̇vis Ḳona. Tbilisi: Gamomcemloba«Ganatleba»
• Guliyev, E.A. (2010). Nahçıvan ağızları söz varlığı. Ankara: Kültür Ajans.
• Guyumčean, M.K., Tʿorosean, L. (2002). Grpani Nor Baṙaran Hayerēn-Anglerēn.Pēyrutʿ: «Širak» Hratarakčʿatʿun.
• Güner, İ., Ertürk, M., Bekdemir, Ü. (2000). Iğdır İli’ndeki yer adlarının kaynakları.Doğu Coğrafya Dergisi, 4, 273-299.
• Hakobyan, Tʿ.X., Melikʿ-Baxšyan, St. T., Barsełyan H.X. (1986-2001). Hayastaniyew harakicʿ šrǰanneri tełanunneri baṙaran, h. I-V. Yerewan: Yerewani Hamalsarani Hratarakčʿutʿyun.
• Hayocʿ lezvi barbaṙayin baṙaran. h. I-VII (2001-2012). Yerewan: HH GitutʿyunneriAzgayin Akademia. Hračʿya Ačaṙyani Anvan Lezvi Institut.
• Həqqi, B. (2005). Türk deyimləri. Bakı: Nurlan.
• Kâtib Çelebi. (1145 [1732]). Kitāb-ı Cihānnümā. İstanbul.
• Kemaloğlu, M. (2012). Terekeme-Karapapah Türkleri ağzına ait sözcükler‘Muş-Bulanık çevresi’. Türkiyat Mecmuası, 22, 61-97.
• Kırzıoğlu, M.F. (1953). Kars tarihi 1. Cilt: Taş Çağları’ndan Osmanlı İmparatorluğunadeğin ve ekleme: 1534-1921 yılları kronolojisi. İstanbul: Işıl.
• Kırzıoğlu, M.F. (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar ilk-Kıpçaklar(M.Ö. VIII.-M.S. VI yy.) ve son-Kıpçaklar (1118, 1195) ile Ortodoks-Kıpçak
• Atabekler hükûmeti (1267-1578) (Ahıska/Çıldır Eyâleti Tarihi’nden). Ankara:Türk Tarih Kurumu.
• Kırzıoğlu, M.F. (2008-2009). Çıldır köyleri seyahat notları-I. Bizim Ahıska, 9, 41-44; Çıldır köyleri seyahat notları-II. Bizim Ahıska, 13, 22-25.
• Malxaseancʿ, S. (1944-1945). Hayerēn bacʿatrakan baṙaran. h. I-IV. Yerewan:Haykakan SSṘ Petakan Hratarakčʿutʿiwn.
• Mirzəyeva, N. Ə. (2009). Rəng bildirən sözlərin etnoqrafik səciyyəsi. Kültür Evreni,4, 388-393.
• Mutlu, N. (2017). Ahıskalı Türklerde etnik bilinçten milli bilince geçiş üzerine.Uluslararası Ahıska Türkleri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2017, Bildiriler Cilt 2içinde (s. 193-201). Erzincan Üniversitesi, Erzincan.
• Nižaraʒe, Š. (1971). Kartuli Enis Ačạ ruli dialekṭi - leksiḳa. Batumi: Gamomcemloba«Sabčọ ta Ačạ ra»
• Ögel, B. (1998 [1989]). Türk mitolojisi. C I, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkan, İ.E. (1994). Ardanuç ve yöresi ağızları. Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pehlivan, S.Ş. (1993). Artvin - Ardanuç ağzından derlemeler (inceleme, derlemeler,sözlük). Bursa: ÖN-MAT A.Ş.
• Petrosean, H.M.V. (1875). Nor Baṙgirkʿ Hay-Angliarēn. Venetik: MxitʿareancʿTparan.Q̇auxčišvili, S. (1959). Kartlis Cxovreba (1959), ṭ. I-II, Tbilisi: Gamomcemloba«Alioni».
• Quliyev, Ə., Əliyeva, N. (2017). Naxçıvan dialekt və şivələrinin lüğəti. Naxçıvan:Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil vəƏdəbiyyat İnstitutu.
• Səmədova, K. (2008). Qərbi Azərbaycan etnotoponimlərinin arealları. Bakı: Nurlan.
• Sukʿiasyan, A.M. (1976). Hayocʿ lezvi homanišneri baṙaran. Yerewan: HaykakanSSH Gitutʿyunneri Akademiayi Hratarakčʿutʿyun.
• Sukʿiasyan, A.M. (2009). Hayocʿ lezvi homanišneri bacʿatrakan baṙaran. Yerewan:Yerewani Perakan Hamalsaran.
• Taş, H. (2001). Erzurum ağzı ve argo. Millî Folklor, 50, 70-77.
• Tschenkéli, K. (1965-1974). Georgisch-Deutsches Wörterbuch. Zürich: Amirani-Verlag.