(GÜNEY AZERBAYCAN) URMİYE AĞZINDA FİİLLERİN BİRLEŞİK ÇEKİMİ VE -(y)(A)rdlA(r) BİÇİMİ

Yıl 2019, Sayı: 67, 215 - 230, 01.06.2019

Talip Doğan

Öz

Urmiye ağzının fiil birleşik çekimi, bağlı olduğu dil alanına, dil ilişkilerine

ve kendine özgü sistemine göre şekillenmiştir. Urmiye ağzında

birleşik kipli fiillerin hikâyesi ve rivayeti yer almaktadır. Görülen

geçmiş zaman ve emir kipi hariç, bütün kiplerin hikâye birleşik çekimi

vardır. Rivayet birleşik çekimine sadece 3. şahıslarda rastlanmaktadır.

Birleşik kipli fiillerin şartı ise Urmiye ağzında kalmamıştır. Bunun yerine

Farsçadaki eş değerlerine benzer yapılar kullanılmaktadır.

Urmiye ağzında yer alan -(y)(A)rdlA(r) biçimi, geniş zaman kipinin

hikâyesi için kullanılmaktadır. Bu biçim, heceleme işleyişi sonucunda

oluşmuştur. Fiillere -(y)(A)rdIlAr biçimi getirildiğinde -dI ekinin bulunduğu

açık hecedeki /ı/ ~ /i/ ünlüleri düşmektedir. Geriye kalan -d

unsuru ise hece kuramadığı için bir önceki heceye katılmaktadır. Ünlüyle

biten tek heceli fiillerde -(y)(A)rd-lA(r); ünlüyle biten çok heceli

fiillerde fiilin son hecesinin de alınmasıyla -(KV)rd-lA(r) şekillerinde

bir bölümlenme olmaktadır. Ünsüzle biten fiillerde ise fiilin son ünsüzünün

de heceye katılmasıyla -(K)Ard-lA(r) şeklinde bölümlenme olmaktadır.

Bunun sonucunda da ünsüz-ünlü-ünsüz-ünsüz dizilişinde bir

hece meydana gelmektedir. Ortaya çıkan bu hece, kelimede vurguyu da

üzerine almaktadır.

Anahtar Kelimeler

İran’daki Türkçe değişkeler, Güney Azerbaycan Türkçesi, Urmiye ağzı, birleşik çekim

THE COMPOUND TENSE OF VERBS IN URMIA DIALECT (SOUTH AZERBAIJANI) AND THE FORM OF -(y)(A)rdlA(r)

Öz

The compound tense of Urmia dialect was shaped according to linguistic

area of its origin, language contacts and its distinctive system.

There are perfect and narrative forms of verbs with compound tense in

Urmia dialect. There is perfect compound inflection of all tenses except

the perfect tense and imperatives. Narrative compound tense is only

seen in third persons. The conditional of verbs with compound tense

hasn’t remained in Urmia dialect. Instead of this, the similar structures

from Persian are used.

-(y)(A)rdlA(r) form in Urmia dialect is used for present perfect tense.

This form is originated from syllabification function. When -(y)(A)

rdIlAr form is attached to the verbs, /ı/ ~ /i/ vowels fall in the open

syllable containing the suffix -dI. Remaining -d element is added to the

previous syllable as it doesn’t make a syllable. There is a fragmentation

as -(y)(A)rd-lA(r) in monosyllable verbs ending with a vowel and as

-(KV)rd-lA(r) by taking the last suffix of verb in multisyllable verbs

ending with a vowel. Also, there is a fragmentation as -(K)Ard-lA(r) by

adding the last consonant of verb into the syllable. As a result, a syllable

occurs in consonant-vowel-consonant-consonant format. This syllable

takes on the emphasis in the word.

Anahtar Kelimeler

Turkic varieties in Iran, South Azerbaijani, Urmia dialect, compound tense

Kaynakça

• Apaydın, T. (1966). Toprağa basınca. İstanbul: Arkın. (=TB)
• Ayverdi, S. (2007). Ne idik ne olduk. İstanbul: Kubbealtı. (=NİNO)
• Banarlı, N.S. (2007). Edebiyat sohbetleri. İstanbul: Kubbealtı. (=ES)
• Emiroğlu, Ö. (2001). Hisar’da kültür ve sanat konuşmaları. Ankara: Kültür Bakanlığı.(=HKSK)
• Tamer, R. (1988). Pazar kahvesi. Birkaç resim, birkaç isim. İstanbul: Toker. (=PK)